Skírnir - 01.01.1972, Síða 221

SKIRNIR
RITDOMAR
219
verði gegn öllu orðagjálfri, slappri notkun málsins. í ritgerðinni um Svavar
segist hann vera „en mand der er indmeldt til bekæmpelse af adjektiver"
(189). Og hann fylgir þeirri reglu sinni t. d. í eftirfarandi umsögn um nokk-
ur málverk frá „fúgu“-tímabili Svavars: „Jeg g0r ikke forsjíg pá at omsætte
disse billeder til adjektiver, men jeg nævner deres navne. Det er jo sádan,
at man kan g0re en kontrakt med andre mennesker om et navneord og endog
om et udsagnsord, men om et adjektiv - aldrig" (204-205).
I skáldsögum sínum hefur Laxness dregiS upp ógleymanlegar myndir af
mönnum, svo að tugum eða jafnvel hundruðum skiptir, hinum ólíkuslu mann-
tegundum. En hann hefur einnig margsinnis lýst á minnisstæðan hátt náungum
sínum og kunningjum á lífsleiðinni. Hér nægir að nefna greinar hans um
menn sem Erlend í Unuhúsi eða Jóhann Jónsson skáld. I Yfirskygðum, st'ó'ð-
um eru fimm slíkir þættir, allt eftirmæli. Lengstur þeirra er Islensk kona í
Kaupmannahöfn, um Þórunni Astríði Björnsdóttur, konu Jóns Helgasonar pró-
fessors. Sú grein er fallegt dæmi um snilld skáldsins að lýsa manneskju, svo
að hún standi manni lifandi fyrir hugskotssjónum. I fáum dráttum er dregin
upp skýr mynd af svipmikilli konu, útliti hennar, eðli og hugsunarhætti. En
um leið víkkar myndin og öðlast leyndardómsfulla dýpt, verður að dæmi bæði
um íslenzk örlög og sígild mannleg verðmæti. Kannski er það ekki nema á
færi skálds að beita slíkum töfrum, kannski er það ekki hægt nema „í túni
Braga, því túni þar sem mannleg örlög öðlast meiníngu" - svo að vitnað sé í
Hús skáldsins.
Mikill hluti bókarinnar fjallar um íslenzkar fornbókmenntir og fommenn-
ingu, en þau efni hafa ekki sízt á seinni ámm verið eitt aðaláhugamál skálds-
ins; shr. bókina Vínlandspúnktar (1969). Margt er í þessum athugunum
skarplega séð og hugsað. Fullyrðingar hans em ósjaldan hressilegar - og þó
kannski ekki alltaf að sama skapi vel rökstuddar. Stundum virðist höfundur-
inn lenda í talsverðri mótsögn við sjálfan sig. Eg tek fyrst dæmi úr Vínlands-
púnktum. I greininni Tímatalsrahb er því haldið fram, að á Islandi hafi
„snemma tekið að myndast ótrúlega mikið súrplús, auðmyndun umfram frum-
stæðar lífsnauðsynjar“: „Mannlífi, afkoma manna almennt, hlýtur að hafa
verið með afbrigðum á Islandi fyrstu aldirnar eftir landnámstíð meðan hér
buðu sig fram til ótakmarkaðrar rányrkju landgæði sem höfðu verið að
myndast frá alda öðli í ósnertu landi. Hafa sennilega hvergi í Evrópu verið
önnur eins landgæði á miðöldum, og ekkert því líkt“ (113-114). En í upp-
hafi annarrar greinar Hið gullna tóm og arfur þess, er lýst í sambandi við
landnámsmennina, „hvernig fólk þetta fór að klóra í bakkann í óblíðum og
eyðilegum stað“ (145). Hér skal ekki reynt að dæma um hvort sjónarmiðið sé
réttara; en þau eru vissulega helzti ósamrýmanleg. Laxness hefur kosið það
sjónarmið sem honum hefur þótt bezt henta í hvort skiptið.
í Íslendíngaspjalli (1967) er talað um að Islendingum hafi „hrakað tölu-
vert sem ljóðskáldum síðan á tíundu öld að höfundur Völuspár stóð undir
þessum víðum himni íslands og kunni ekki að stafa nafnið sitt“ (79). Ekki
verður annað séð en að þetta sé lýsing Halldórs sjálfs á höfundi Völuspár -
enda er hún skáldlega orðuð. En í Yfirskygðum stöðum virðist þessi sami