Skírnir - 01.01.1983, Side 190

184 ÓLAFUR JÓNSSON SKÍRNIR
Ofangreind kenning Poes er bæði rómantísk skilgreining og hagnýtt
ráð. Eftir að raunsæisstefna og síðar náttúrustefnan koma til sögunnar
og rómantíska stefnan víkur, lifir þessi kenning um formið áfram en
breytir um tilgang: nú eru áhrifin sjálf ekki lengur merking sögunnar,
og einskorðuð við hana, heldur er gildi merkingarinnar fólgið í því
hve langt hún nær út fyrir söguna, hvaða ljósi hún varpar á lífið,
spurningin verður hvort hún varpi réttu Ijósi á lífið. Og samfélagið, sem
ekki er til í sögurn Poes fremur en sumra annarra rómantískra höfunda,
heldur innreið sína í smásöguna. Þegar til íslands kemur verður ljóst að
raunsæisstefnan er næstum allsráðandi í smásagnagerð framundir þenn-
an dag; hinsvegar er fjölbreytnin meiri í skáldsagnagerð að þessu leyti.
Raunsæisleg þjóðlífslýsing er að vísu uppistaða smásagna, alveg eins og
skáldsagna, allt frá upphafi þeirra, báðir þættir sagnagerðar náið háðir
hvor öðrum í frásagnarefnum, frásagnarháttum, enda að verulegu leyti verk
hinna sömu höfunda. í fyrstu smásögum, Grasaferðinni, sögum raunsæ-
ismanna, Gests Pálssonar og Einars Kvaran og annarra sem síðar komu, er
dregið upp í fyrsta sinn sjónarsvið og mannlíf íslenskrar sagnagerðar eins
og það hefur þróast síðan, allt frá örbirgum almúga í sveitinni í gamla daga
til velbirgra borgara í vaxandi bæjum og byrjun nýrrar aldar. Hitt er bágt
að sjá að smásögur séu að þessu leyti neitt fábreyttari, einhæfari en skáld-
sögur ganga og gerast samtímis þeim. Þvert á móti mætti allt eins halda
hinu fram — að í verkum hinna fremstu smásagnahöfunda fyrr og síðar
sé einatt aukið margvíslegum frásagnarefnum við algengan efnivið skáld-
sagna og látið reyna á þanþol hinnar epísku og raunsæislegu frásagnarhefðar
í meira mæli en á sama tíma var unnt í skáldsögum.
Grasaferð var rómantísk smásaga, Marjas eftir Einar Kvaran er hinsveg-
ar dæmi vel sagðrar sögu í raunsæisstíl, óumdeild snilldarsaga á sínum stað
í bókmenntasögu og ritsafni höfundarins. í formála annars bindis ræðir
Kristján Karlsson nánar um Marjas, einkum vegna niðurlagsins á sögunni
sem margur hefur bæði fyrr og síðar sett fyrir sig. í niðurlagi hennar opin-
berast „mótsögn sem er fólgin í aðferð raunsæisstefnunnar", segir Kristján:
„Saga á að vera hlutlæg, en jafnframt dæmisaga sem höfundur en ekki les-
andi ákveður hvernig útaf skuli lagt.“
Þótt amast sé við niðurlaginu á Marjasi er að visu ekki þar með sagt að
ramminn sem það setur sögunni sé óþarfur eða ofaukinn efni hennar, hvað
þá að vefengt sé óskorað vald höfundar á eigin sögu. Hitt má segja, samkvæmt
forskriftinni frá Poe um einstök áhrif í sögu, að í og með niðurlaginu missi
höfundur reyndar vald sitt á sögunni einmitt þar sem úrslit hennar ættu
að ráðast. Þar er meginefninu um síðir lýst sem líkingu, gert að igildi
annars og andlægs veruleika, upphafins yfir stund og stað lesandans og sög-
unnar sjálfrar. Ef þetta mistekst stafar það aðallega af málfarslegum ástæð-
um, af því að heimild brestur í efnivið og rithætti meginsögunnar fyrir
mælskulist, líkingamáli sögulokanna. Einn af hr)llilegustu veruleikum lifs-