Skírnir - 01.01.1986, Blaðsíða 422

418
HJÖRTUR PÁLSSON
SKÍRNIR
sagnar Márusar á Valshamri á rætur í Kristrúnu í Hamravík ..." Síðarnefnda
sagan kom út 1933 og höfundur hafði þá unnið að henni í tvö ár. En sjálfu
þemanu eða hugmyndagrundvellinum, því stefi sem báðar bækurnar eru til-
brigði við, var hann farinn að velta fyrir sér miklu fyrr. í formálsorðum fyrir
Márusi á Valshamri og meistara Jóni (bls. 5 í þeirri bók) segir hann: „Þetta
sögukorn gerði ég tilraun til að færa í letur sumarið 1920, nýkominn heim úr
margra ára reiki um lendur erlendra tízkubókmennta." Síðan fer hann um það
nokkrum orðum hvernig og hvers vegna söguefnið knúði hann þá til umhugs-
unar þó að hann legði það á hilluna og tæki ekki að færa söguna aftur í letur
fyrr en á 300 ára afmæli Jóns Vídalíns 1966, en Márus á Valshamri og meistari
Jón kom út árið eftir. Þessu hefði verið hugsanlegt að gefa meiri gaum en
Matthías gerir vegna þeirrar forvitni sem það vekur um tengsl og sköpunar-
sögu sagnanna um Márus og Kristrúnu sem ekki er lítill þáttur í ritgerð hans.
Hann hefur að vísu fast land undir fótum og beitir fullgildri aðferð við athugun
sína með því að miða hana við aldurs- og útgáfuröð sagnanna fullsaminna og
þá áratugi aldurs og höfundarreynslu sem milli þeirra liggja og beinir þá vita-
skuld sjónum að því hvað sú yngri þiggur af hinni eldri. En ef heimildanna væri
kostur (sem óvíst er) gæti verið fróðlegt að vita hvort Kristrún í Hamravík á
frumatrennu höfundar síns að Márusi á Valshamri eitthvað að þakka, t. d. efn-
isatriði eins og það að villast á köflum eða tilvitnunum í guðsorðarit sem miklu
skiptir í sögum þeirra beggja eða hvort því er öfugt farið.
Að ritgerð Matthíasar um Hagalín og sögur hans er mikill fengur og það því
fremur sem miklu frekar á við um hann það sem þó var sagt um Gunnar Gunn-
arsson hér að framan að verk hans og höfundarferill hefðu enn verið minna
rannsökuð og um þau skrifað en þau gefa tilefni til. Hún er ítarleg athugun
viðfangsefnisins sem höfundur veltir fyrir sér frá ýmsum hliðum og fróðlegasta
ritsmíð sem um það hefur verið samin. Drepið hefur verið á hve annt hann læt-
ur sér um að draga fram og skýra skapgerð og einkenni sögupersónanna. Það
gerir hann með hliðsjón af einstökum efnisatriðum sagnanna sem vel eru til
þess fallin og freistar þess að brjóta til mergjar boðskap þeirra, þema og til-
gang og varpa ljósi á persónusköpun höfundarins, efnistök og aðferð við
sögusmíðina. Hann bendir á fyrirmyndir persóna, ber þær saman við sögu-
fólkið og veltir fyrir sér jarðveginum og umhverfinu sem það er sprottið úr.
Loks rekur hann að nokkru tilurðarsögu sagnanna og kannar tengsl þeirra og
skyldleika, mál og stíl. Síðastnefnda þættinum tengjast helstu brotalamir rit-
gerðarinnar að mínu áliti.
Alkunna er, enda margoft á það bent hve mál- og stílheimur Kristrúnar í
Hamravík er sérkennandi fyrir söguna og ræður miklum úrslitum um sérstöðu
hennar. Málfarið og stíllinn er þar slíkt „element" að sagan er ekki aðeins
óvenju lýsandi dæmi um hve markviss og kunnáttusamleg beiting þess getur
verið gildur þáttur persónusköpunar, heldur mótar það á flesta lund allt and-
rúmsloft hennar og veldur miklu um áhrifamagn sögunnar. Fjöldinn allur af
þeim orðum og orðatiltækjum sem fyrir koma í Kristrúnu í Hamravík hefur