Jökull - 01.12.1952, Blaðsíða 19

JÓN EYÞÓRSSON:
Þættir út sögu Breiöár
Hið forna býli Breiðá á Breiðársandi fór í
eyði 1698, og skömmu síðar lagðist jökull yfir
bæjarhúsin. Þar bjuggu höfðingjar á Söguöld,
og á fyrra helmingi 14. aldar var þar vel efnuð
kirkja. Um 50 árum síðar hefur kirkjan misst
allt lausafé sitt, og rekafjaran orðin helzti kost-
ur jarðarinnar. Enn er þó búið þar í hart nær
250 ár, en við lok þess tímabils er jörðin orðin
6 hdr. kot. Svo hefst ísöld á Breiðá og stendur
yfir í önnur 250 ár. Nú eru rústirnar áreiðanlega
komnar undan jöklinum, þótt þær séu grafnar
djúpt í jökulaur.
Orlög þessa býlis eru á margan hátt forvitni-
leg. Verður því leitazt við að bregða hér upp
nokkrum myndum úr sögu Breiðár eftir gömlum
og nýjum heimildum.
Landnáma: — Þórður illugi son Eyvindar eiki-
króks braut skip sitt á Breiðársandi. Honum
gaf Hrollaugur land milli Jökulsár og Kvíár,
og bjó hann undir Felli við Breiðá. —
Síðan gekk jörð þessi jafnan undir nafninu
Fjall, og eyddist hún af jökli í lok 17. aldar.
E. O. Sveinsson prófessor álitur, að Fell sé mis-
ritun fyrir Fjall í Landnámu, og er það trúlegt.
Breiðá er því byggð úr Fjallslandi. Bærinn
Fjall hefur efalítið staðið sunnan undir Bæjar-
skeri í Breiðamerkurfjalli, en ekki er það við
Breiðá. Bærinn Breiðá hefur staðið á dálitlum
hávaða, skammt austur eða suðaustur frá Fjalli.
Milli bæjanna rann fremur lítil á, Deildará,
sem skipti heimalöndum þeirra. Deildará kem-
ur enn fram með horninu á Bæjarskeri og renn-
ur í Fjallsá, en um langt skeið í mannaminnum
rann hún í Breiðá. Deildará hefur átt upptök í
Jökuldalnum í Breiðamerkúrfjalli, þar sem
jökulstíflaða lónið er nú. Þannig hefur Breiða-
merkurmúli eðlilega lent í Breiðárlandi.
I Njálu er Breiðár getið tvisvar. Þegar deilt
var um kristnitöku á alþingi, bjó á Breiðá Özur
Llróaldsson, frændi Síðu-Halls. En langafar
Halls voru þeir Hrollaugúr Rögnvaldsson og
Þórður illugi, er áttu Breiðárland á landnáms-
öld.
Næst getur Breiðár í sögulok Njálu, er Flosi
fær þeim Kára og Hildigunni þar bólfestu.
Dr. Jón Þorkelsson telur víst, að Ozur Hró-
aldsson hafi reist kirkju að Breiðá þegar eftir
kristnitöku. En engar heimildir eru um Breiðár-
kirkju fyrr en árið 1343.
Máldagi Maríukirkju á Breiðá í Öræfum, frá
árinu 1343, segir svo:
Maríukirkja að Breiðá á heimaland allt með
fjörum og skógum þeim, sem þar hafa að fornu
' fylgt og þeim sömu mörkum, sem að fornu hafa
verið.
Hún á og Hólafjöru XII hundruð, er séra
Fjölsvinnur gaf. Hún á Helli hinn eystra, Hóla-
land, VI, kýr, XXX ásauðar og sex ær, kúgildis-
hross, CCC í metfé.
Hún á IX hundruð í bókum, messuklæðum,
klukkum og kaleik og öllu kirkjuskrúði.
Þangað liggja undir tvö bænhús, og takast sex
aurar af hvoru.
Kirkjan á hálfa Vindásfjöru, og er öll samt
hundrað faðma. Þar skal vera prestur og taka
hundrað. Henni fylgir IX C fjöru, er liggur fyrir
Salthöfða. Kirkjan á fjóra tugi ásauðar og
VIII ær. (Fornbréfasafn II, 772).
Þetta eru talsverðar eignir. Fjörurnar eru sam-
tals um 40 hundruð faðmar (tólfræð) eða um
8,5 km. Fríður peningur, bækur og kirkjugripir
eru metnir á 25 hdr. Bænhúsin hafa sennilega
verið á Kvískerjum og Fjalli. Hólafjara mun
vera fyrir landi Hnappavalla. Salthöfðafjöru á
nú Fagurhólsmýri, en Vindássfjara gæti verið
Stúfur sá, sem nú er kallaður, 100 faðma fjöru-
partur vestan við Salthöfðafjöru.
Uin þessar mundir á Hnappavallakirkja 30
hesta hríshögg í Breiðárlandi, 18 hrossa haga-
göngu í Llólaland og skóg milli Kambskarðs og
Vattarár í Kvískerjaland.
Arið 1362, tuttugu árum eftir að þessi mál-
dagi er settur, verður mikið gos í Öræfajökli.
Urðu þá svo mikil landspjöll af jökulhlaupum
og vikurfalli, að byggðin eyddist að mestu eða
öllu leyti um stundarsakir. Eftir það voru bæ-
irnir fluttir í „þorp“ undir fjallshlíðarnar.
Breiðamörk hefur efalaust orðið hart úti, senni-
lega lagzt í eyði í nokkur ár. Þegar á næsta ári
eftir gosið lætur Þórarinn biskup flytja 2 klukk-
ur og kross frá Breiðá til Stafafellskirkju í Lóni.
Samkvæmt máldaga Maríukirkju á Breiðá, er
Michael biskup setti 1387, á kirkjan heimaland
allt með gögnum og gæðum með fjörum og
skógum þeim, er fylgja og fylgt hafa að fornu
og nýju, og hún á Hólafjöru, er séra Fjölsvinn-
ur gaf, VII C. Hún á Helli hinn eystri og Hóla-
17