Jökull - 01.12.1976, Blaðsíða 68

staS. Barmar giísins bera svo míkið af fargi jök-
ulsins, að ég tel að bræðsla geti opnað leið
undir íshrygginn, þótt yfirþrýstingur í ísnum sé
allt að 4 börum.
Fyrir 1938 voru Grímsvatnahlaup fátíðari og
stærri en síðar hefur verið. Þykir mér líklegt,
að hlauphæð stóru hlaupanna hafi verið nálægt
1500 m y. s., en nú er hún um 1435 m y. s.
Byggi ég þetta mat á þeirri áætlun að geymslu-
rými vatnanna hafi verið tvöfalt það sem nú er,
og hafi um 30% af rúmmálsaukningunni stafað
af auknu flatarmáli vatnanna og um 70% af
hærra vatnsborði. — Hæð ísstífluhryggjarins var
um 1570 m y. s. samkvæmt herforingjaráðskorti,
leiðréttu eftir loftmynd frá 1937 og 1938, og
einnig samkvæmt bandaríska kortinu eftir loft-
myndum frá 1945 og 1946. Samkvæmt þessu var
íshryggurinn 35 m hærri þá en árið 1959 (sam-
kvæmt korti Baldurs Jóhannessonar). Þrýstingur
á grunni undir 570 m þykkum ís væri um 51
bar, en vatnsþrýstingur frá Grímsvötnum á sama
grunnfleti væri um 50 bör eða aðeins 1 bars yfir-
þrýstingur. Það var aðsig vegna þessa þrýst-
ingsmunar, sem bræðsla fyrir stóru hlaupin varð
að ráða við. Að framan kom hins vegar fram,
að tilsvarandi þrýstingsmunur hefur verið 4 bör
fyrir hin síðustu hlaup eða fjórfalt meiri.
Ofangreindan mun á yfirþrýstingi íss við byrj-
un hlaups tel ég varla unnt að skýra með mun
á hitastigi í vötnunum og eðlilegra að leita skýr-
inga í aðstöðumun. Opnun rása við hin síðustu
hlaup var hugsuð í gili þar sem mikið af fargi
jökulsins var borið á börmum þess. Hins vegar
varpa ég fram þeirri tilgátu, að fyrir 1938 hafi
ekki verið neitt gil við útrás Grímsvatna og
bræðslan þá sótt fram á breiðu flötu svæði.
Þetta gæti skýrt ofangreindan mun á yfirþrýst-
ingi. Þegar bræðslan sækir fram undir botnstæð-
an ís á breiðum sléttum fleti, sekkur ísinn til
bqtns nokkurn veginn jafnt því, sem hann
bráðnar að neðan, þangað til hann þynnist svo,
að hann fer hér um bil á flot. Bræðsla á öllum
þessum ís með takmörkuðu hlýju vatni tekur
tíma, og á meðan safnast vatn ofan stíflunnar,
svo hún fer öll nálægt því á flot og þá fyrst
opnast fyrir stórhlaup. Ef á hinn bóginn bræðsl-
an fer fram í gili, þá beinist hið takmarkaða
hlýja vatn að litlum bletti og ísinn stendur á
börmum gilisns í stað þess að sökkva niður í
bræðslustaðinn.
Víkjum nú að nokkrum atriðum varðandi
jökulhlaupin sjálf og hvernig þau enda. Þegar
66 JÖKULL 26. ÁR
rás opnast, eykst bræðslan mikið, því að straum-
urinn að bræðslustað er þá drifinn, ekki aðeins
af eðlisþyngdarmun vatns á mismunandi hita-
stigi heldur af falli niður rás. Að öðru jöfnu
eykst bræðsla innan úr rás í réttu lilutfalli við
þvermál hennar, en íshnig í hana í hlutfalli við
þvermálið í öðru veldi. Þegar rásin víkkar, vex
aðhnigið örar en bræðslan og vídd rásarinnar eru
þannig takmörk sett og því þrengri sem yfir-
þrýstingur utan rásarinnar er meiri. Þegar þver-
mál rásar nálgast þessi mörk verður form henn-
ar óstöðugt. Veggir hennar njóta nokkurs stuðn-
ings af grunninum umfram þakið, sem hnígur
niður og skiptir rásinni í tvær. Þá eru komnar
tvær rásir með svipuðum bræðslufleti og eina
rásin áður, en með aðeins hálfum þverskurðar-
fleti og ísaðhnigi á við upprunalegu rásina, svo
að nú hefur hvor nýju rásanna vaxtar- og skipt-
ingarmöguleika. Þegar rásunum fjölgar rennur
örar úr Grímsvötnum og vatnsborð þeirra lækk-
ar, yfirþrýstingur við útrásirnar vex og rásirnar
skiptast enn frekar. Þegar undirborð flotíssins
kemur niður í hæð við berghrygginn, rennur
kalt leysingarvatn undan flotísnum yfir berg-
hrygginn út í vatnsrásirnar. Við það stöðvast
bræðslan í rásunum og þær lokast á skömmum
tíma, enda þegar orðnar mjóslegnar vegna þess
live yfirþrýstingur utan þeirra er orðinn hár.
í lok hlaupsins 1976 féll vatnsborð Gríms-
vatna niður í 1350 m y. s. og undirborð flotíss-
ins stöðvaðist í 1150 m y. s. eða um 20 m yfir
berghryggnum í 1130 m. Þetta bendir til þess
að þykkt kalda leysingarvatnslagsins hafi verið
meir en 20 m þykkt. En í lok hlaupsins 1938
féll vatnsborðið niður í 1320 m, svo að neðra
borð flotíssins féll niður fyrir berghrygginn. Ut-
rásin lokaðist ekki, vegna þess að ekkert lag af
köldu leysingarvatni var tiltækt undir flotísnum,
þegar neðra borð hans seig niður fyrir útfallið
á berghryggnum. Þetta mun hafa stafað af gos-
inu norðan Grímsvatna fyrir hlaupið 1938. Þá
rann nægt vatn með nægum straumhraða og
varma til Grímsvatna til þess að blandast og
fjarlægja mestallt leysingarvatn undan íshell-
unni. — En ég tel einnig, að vatnsrásirnar hafi
ekki náð að lokast að fullu í lok þessa hlaups
og muni hafa haldist opnar fyrstu árin eftir
1938. Tel ég sögu Grímsvatnahlaupa styðja
þetta, sbr. Vötnin stríð eftir Sigurð Þórarins-
son. Lítum nánar á aðstæður. Með vatnsborð
Grímsvatna í 1320 m y. s. hefur þrýstingur ís-
stíflunnar á berggrunninn verið 20 börum meiri