Jökull - 01.11.1998, Side 53

framan við jökulinn austan við Stemmu og að menn
vom að tala um að gangur hefði verið í honum árið áður.
Hann heyrði að menn töluðu um að vissara væri að flýta
ferðinni sem mest, því búast mætti við að jökullinn
gengi í sjó þá og þegar. En í bakaleið sáu þeir að
jökullinn hafði ekki gengið fram, enda hörfaði hann
nokkuð hratt úr því. Þorvaldur Thoroddsen (1959)
getur þess í ferðabók sinni, en hann fór um Breiða-
merkursand 1894, að frá fremstu jökulöldum að
sævarmáli séu 250 m, en frá sömu öldum að jökli séu
43 m. Ut úr öldunni sást á rekastaur. Eftir herforingja-
ráðskortinu frá 1903 (Nörlund 1944) virðast vera um
250 m frá öldunum að sjó, en 220-230 m frá öldunum
að jökli. En rétt er að benda á, að þó fjaran væri farin
þegar jökullinn lá fremst á Fellsöldum þarf það ekki
að þýða að hann hafi legið alveg fram á fjörana, því oft
var mjög blautt við jökuljaðarinn og hefur þar getað
verið illfært vegna sandbleytu.
Sumarið 1912 mun hafa verið mikill gangur í jökl-
inum austan Jökulsár. Það mun hafa verið á því ári er
nokkuð var komið fram á sumar, að Jökulsá breytti um
farveg og rann skáhallt austur í Stemmu, innan við
fremstu öldumar, sem þá voru. Mun hún hafa haldist í
þeim farvegi fram á vetur eða til áramóta, er hún flutti
sig aftur vestur, en útfallið var spölkom austar meðan
hún rann í Stemmu, og kom hún þá raunar úr jöklin-
um á nokkrum stöðum. Dynkir heyrðust svo að segja í
sífellu í jöklinum, er menn áttu þar leið og mátti heita
að breytingar sæjust nær daglega á jökuljaðrinum
(austanfrá). Eitt sinn þetta ár, er Bjöm Pálsson fylgdi
mönnum austur yfir sandinn og gisti á Reynivöllum,
hafði jökullinn skriðið yfir slóð hans frá deginum áður
þegar hann fór til baka. Taldi hann sig þó í minnsta
lagi hafa farið 10 faðma frá jöklinum daginn áður. En
þessi gangur í jöklinum stóð ekki mjög lengi. Um
1919-1920 mun einnig hafa verið talsverður gangur í
Jöklinum um tíma á sömu slóðum, en ekki varað lengi.
I bæði skiptin mun einnig hafa gætt nokkurs umróts á
Esjufjallarönd, en ekki vitað til að þess hafi gætt að
neinu ráði vestan hennar. Þess skal getið, að 1921 rann
Jökulsá eða a.m.k. nokkuð af henni austur í Stemmu.
Esjufjallarönd og jökullinn við Jökulsá
Breytingar eða hreyfingar á Esjufjallarönd og jökl-
inum upp af Jökulsá hafa augljóslega verið tíðar á
síðari áratugum aldarinnar sem leið og að vísu talsvert
frani eftir þessari. Þama lá raunar þjóðvegur um ára-
tuga skeið, sumarmánuðina, þegar verulegur vöxtur
var kominn í Jökulsá, þ.e. leiðin lá yfir jökulinn upp af
Jökulsá, og oftast nær einnig yfir fremsta hluta rand-
arinnar en vegalengdin var einatt mjög mislöng.
Jökullinn var mjög misjafn yfirferðar, oft sprunginn
og hólóttur, en einnig oft greiðfær.
Enda þótt yfirborð jökulsins hafi oft tekið breyt-
ingum, og stundum verulegum, er ekki þar með sagt
að þær hafi verið stórvægilegar að jafnaði, þó þær gætu
valdið miklu um hvort jökulleiðin var auðveld eða
torsótt með hesta.
Svo virðist að sjálfur jökuljaðarinn hafi lengi lítið
breyst a.m.k. framan af þessari öld, og þá frekar hæg-
fara þar til kemur fram á þriðja og fjórða áratug aldar-
innar, en þá fara jöklar mjög að eyðast. Smá breyting-
ar voru þó alltaf tíðar. Sennilega hefur jökuljaðarinn
þama breyst minna á síðari áratugum 19. aldar en við
Fellsöldur. En fátt er raunar til frásagnar um það
hversu langt jökullinn náði þarna t.d. um 1870-80.
I bugnum þar sem mætast jaðaröldur Esjufjalla-
randar og jökulsins vestan hennar er lítil fjárrétt utan í
ystu ölduröðinni (rúma 3 km NV frá Jökulsá). Hún er
eldri en frá aldamótum, talin vera frá árunum 1870-
80, en getur verið nokkra eldri eða yngri. Augljóst er
að þegar hún var byggð, hefur jökullinn legið þama
alveg fram á ystu öldurnar, að líkindum mjög nærri, en
sennilega kyrrstæður eða hægfara, enda mun jökul-
jaðarinn lengi hafa breytst minna þar en lengra út með
röndinni.
Er landmælingarnar fóru fram á þessum slóðum
1903, virðist jökullinn liggja þarna 80-100 m innan
fremstu öldunnar, en framan undir Esjufjallarönd
sjálfri aðeins lítilsháttar öldubrún. Þá er jökuljaðarinn
við Jökulsá 1400-1500 m frá sjó. Árið 1894 er sú vega-
lengd að ágiskun Þorvalds Thoroddsens (1959) nálægt
1 km „eða nokkuð lengra”. Þessi fyrirvari hans gæti
bent til þess að ekki sé víst að jökullinn hafi breytst þar
sem neinu nam til 1903, en þó líklega fremur styst en
að hann hafi gengið fram.
Árið 1906 voru engar öldur framan við jökulinn
meðfram Esjufjallarönd að Jökulsá. 1909 var vestur-
jaðar Esjufjallarandarinnar upp frá Nýgræðum um 50-
60 m frá ystu öldum, (á þriðju öldu frá sæluhústóft
JÖKULL, No. 46, 1998
51