Jökull - 01.11.1998, Side 56

þau því ekki heldur sést af austanverðum sandinum,
en mig skortir vitneskju um hvenær þau sáust fyrst
þaðan. I þeim heimildum, sem mér eru tiltækar frá
fyrri tíð, kemur nafnið Máfabyggðir fyrir en ekki Esju-
fjöll. Það nafn var þó kunnugt þeim sem smöluðu
fjöllin beggja megin Breiðamerkurjökuls og sáu því
árlega til fjallanna. Getur það bent til að jökullinn hafi
orðið mjög hár framan við fjöllin nokkuð löngu áður en
hann komst eins framarlega og hann hefur verið síðan
um 1700.
[Athyglisvert er það sem Steinþór Þórðarson sagði
mér (S.B.) um sinn fyrsta róður út fyrir Hrollaugs-
eyjar, það var 1907, og var róið á mið sem nefnt var
Leira. Skyggni var gott og sáu þeir þá, er á miðið var
komið á hæstu tinda Esjufjalla. Faðir Steinþórs spurði
þá hvaða fjöll þetta væru og það vissi Þorsteinn
Arason á Reynivöllum, en hann smalaði fjöllin austan
við jökulinn á hverju hausti og sá fjöllin þaðan.
Steinþór kvað Suðursveitunga hafa farið til selveiða í
Hrollaugseyjar á hverju hausti sem þeir töldu tryggt
veður til þess og hefði faðir sinn því oft komið þar í
björtu veðri. Hann sagðist því sannfærður um að
Esjufjöllin hefðu ekki sést frá Hrollaugseyjum fyrr en
1907, því faðir sinn hefði viljað vita nöfn á þeim
fjöllum sem hann sá.
Eins og fyrr getur, fór ég í Breiðamerkurfjall 1929.
Þá var talsvert langur jökulvegur í fjallið, og jökullinn
það hár að ég varð að fara nokkuð hátt upp í hlíðina til að
sjá sjóinn, og tel ég mig muna hvar ég var þá staddur.
Eg fór því með hæðarmæli þangað 1993 og mældi frá
jökulgrunninum upp að þessum stað, og reyndist það
vera 240 m.
I Ærfjalli myndaðist lón við jökulinn, en hæð þess
minnkaði eftir því sem jökullinn eyddist og mun það
nú hætt að myndast. Faðir minn sagði mér að 1901 hefði
yfirborð lónsins verið við klöpp sem nú er fossbrún. Nú
er sú fossbrún 65 m hærri en jökullinn fyrir framan,
en greinileg strandlína er 5 m hærra uppi (gæti verið
frá 1880 eða þar um bil).]
Breiðárlón var farið að myndast a.m.k. 1932. Lónið
var þó enn fremur lítið 1938, en allmikil flöt jökul-
tunga þar inn af, sennilega að nokkru leyti á floti. En
1947 eða jafnvel fyrr var stærð þess orðin nokkuð ná-
lægt því sem það er á korti 1951 frá leiðangri frá
Durhamháskóla (Lister, 1953). Höfundur mældi dýpi
á nokkrum stöðum í Breiðárlóni og Fjallsárlóni 1951
og 1955. Mesta dýpi í Breiðárlóni var þá 34 m, en í
Fjallsárlóni 47 m. Síðan hafa lónin stækkað og hefur
mælst í þeim nokkru meira dýpi, í Fjallsárlóni 50 m
(1962). En nýrri mælingar, sem aðrir hafa gert (Price,
1982; Price og Howarth, 1969 og 1970), hafa leitt í
ljós að vesturhluti Breiðárlóns (þar var jökull er fyrst
var mælt) er mun dýpri en austurhlutinn. Þess skal
getið, að eftir að Breiðá braut sér farveg vestur í Fjallsá
(1954) og síðan grafið hann nokkuð, lækkaði Breiðár-
lón um það bil 5 m, og mun lónið hafa lækkað eitthvað
eftir að sú mæling var gerð.
Breiðamerkurjökull og Fjallsjökull aðskildust
sumarið 1946, (ekki 1945 eins og sést hefur ritað).
Myndaðist þá auð mjó geil milli þeirra. Undanfarandi
19 ár hafði jökullinn lækkað mjög og styst, og á stöku
stað sáust niðurföll eða op niður í gegn um jökulinn. I
júní 1944 var jökulhaftið framan við Breiðamerkurfjall
þó enn 700 m breitt, þ.e. frá fjallinu í átt að jökulöld-
unum. Loks var jökullinn orðinn svo þunnur að þegar
Fjallsá hljóp 18.-21. september 1946 ruddi hún geil
eða mjóar traðir gegn um jökulhaftið, fram af Hrossa-
dal. Víkkuðu þær svo nokkuð við næsta hlaup, 17. júní
1947, en eftir það fór svo íslausa svæðið þarna
verulega að breikka vegna bráðnunar. I október 1949
var bilið milli jöklanna framan við fjallið rúmir 450 m,
1952 600 m, og 1965 um 1200 m. Lengst af síðan
hefur það haldið áfram að breikka, en á síðari árum
hægar. Að langmestu leyti er það Breiðamerkurjökull-
inn, sem eyðst hefur þama, Fjallsjökullinn hefur verið
nærri kyrrstæður þama þessi ár.
Stundum hefur hér um slóðir verið vitnað í að ætla
má nokkuð áreiðanlega sögn um að Ingunn Guðmunds-
dóttir á Felli í Suðursveit hafi, þegar Kristín dóttir
hennar bjó á Kvískerjum, séð reyk frá kolabrennslu á
Heiðinni norðan við Kvísker, og það haft til merkis um
að jökullinn hafi þá ekki náð langt fram. Líklegast er að
þetta hafi verið snemma á búskaparárum Kristínar, eða
nálægt 1820; en móðir mín sagði mér að sér hefði verið
sagt að Ingunn hefði farið upp í fjallið, en vissi ekki hvað
hátt, svo að ekki verða dregnar miklar ályktanir af
sögunni, þó sönn kunni að vera. Annað er það að
samkvæmt ferðabókum Eggerts Olafssonar og Sveins
Pálssonar má ætla að jökullinn hafi náð til muna
skemmra fram en hann gerði síðar.
54
JOKULL, No. 46, 1998