Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.02.2011, Blaðsíða 33

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 1. tbl. 87. árg. 2011 29
í útreikningana er stungið forsendum
sem miðast við íslenskar aðstæður.
Forsendurnar geta aftur á móti verið
misnákvæmar og réttmætar því skortur
hefur verið á góðum og áreiðanlegum
gögnum innan íslenska heilbrigðiskerfis-
ins. Einn helsti vandinn hefur verið að fá
bæði kostnaðar- og heilbrigðisupplýsingar
innan heilbrigðiskerfisins því söfnun
og úrvinnsla hefur verið takmörkuð og
samræmd skráning verið lítil. Ákvarðanir,
sem teknar eru í upphafi, og þær
forsendur, sem notaðar eru, geta því haft
áhrif á niðurstöðuna.
Kostnaðarábatagreiningar geta verið
mismunandi eftir því hvort verið er að
skoða og meta kostnað eingöngu út
frá sjónarhorni heilbrigðiskerfisins eða
út frá samfélaginu. Með því að meta
samfélagslegan kostnað vegna sjúkdóms
er hægt að skoða nánar hvaða áhrif
sjúkdómurinn hefur á allt samfélagið,
þjóðarframleiðslu og framtíð þjóðarinnar.
Rannsóknum erlendis um samfélagsleg
áhrif sjúkdóma hefur verið að fjölga. Flestir
rannsakendur nota sömu aðferðafræðina
sem er að reikna út beinan kostnað
vegna sjúkdóms á heilbrigðiskerfið
og óbeinan kostnað sem verður til
dæmis vegna framleiðslutaps. Í sumum
grunnútreikningum er ekki tekið tillit til
óbeins kostnaðar og getur það haft áhrif
á niðurstöður kostnaðargreiningarinnar.
Einnig er erfitt að bera saman niðurstöður
greininga milli landa, jafnvel þótt gæði
þjónustunnar og meðferðarúrræði séu
þau sömu. Það felst einkum í mismunandi
forsendum útreikninga og mismunandi
kostnaði við meðferð. Þó svo að heil-
brigðis kerfi annarra landa hafi nýtt sér
Samfélagslegur kostnaður. Kostnaður sem allt samfélagið
ber vegna tiltekinna aðgerða. Aðgerðirnar hafa áhrif á
neytendur, framleiðendur og aðra samfélagsþegna.
Skilvirkni. Með skilvirkni er átt við góða nýtingu framleiðslu-
þátta. Að hagkvæmasta magn sé framleitt á markaði.
Auðlindir. Auðlindir samfélagsins geta verið af ýmsum
toga, svo sem fjármagn, mannauður, tími og margt fleira.
Hagfræði fjallar um leiðir til að ráðstafa þessum takmörkuðu
auðlindum. Ráðstöfun auðlinda er mikilvæg því ekki er hægt
að framleiða allt sem hugurinn girnist.
Markaðsbrestur. Þegar markaður nær ekki fram af sjálfs-
dáðum hagkvæmustu ráðstöfun takmarkaðra auð linda sam-
félagsins kallast það markaðsbrestur. Markaðs brestirnir í
heilbrigðiskerfinu eru flóknir og margir. Markað slögmál geta
ekki leiðrétt markaðinn án aðstoðar og því þarf í sumum
tilvikum inngrip stjórnvalda.
Heilsutengd lífsgæðavegin æviár (QALY). Lífsgæða vegin
æviár eru viðbótaræviár sem hafa verið leiðrétt miðað við
heilsutengd lífsgæði. Mælikvarðinn QALY hefur verið mikið
notaður í rannsóknum innan heilsuhagfræðinnar og sýnir
mismunandi stig heilbrigðis, allt frá 1 til 0. Líf einstaklings,
sem býr við sársauka, er ekki metið eins og þess sem er
fullfrískur. Einstaklingur, sem er við fullkomna heilsu, fær 1
stig en 0 stig þýðir dauði.
slíkar greiningar í áraraðir hafa áherslur
og leiðbeiningar varðandi útreikninga og
fleira breyst mikið.
Nýlega komu út leiðbeiningar á vegum
Alþjóða heilbrigðismálastofnunar innar
um hvernig framkvæma eigi fram tíðar-
kostnaðargreiningar er varða til dæmis
áfengisnotkun og nefnast leiðbeiningarnar
á ensku „Best practice in estimating
the cost of alcohol: Recommendation
for future studies“ (Kostnaðargreining
áfengisneyslu: Leiðbeiningar fyrir
framtíðarrannsóknir). Í þeim leiðbeiningum
kemur skýrt fram hvaða kostnað eigi að
taka með í greininguna. Kostnaðurinn,
sem um ræðir, er ekki eingöngu
tilkominn vegna umframnotkunar á
heilbrigðiskerfinu heldur er um að ræða
kostnað sem verður vegna framleiðnitaps
þeirra sem missa úr vinnu og þann
kostnað sem hlýst af afbrotum og fleiru
tengdu andfélagslegri hegðun sem þarf
að taka með í greininguna. Einnig þarf að
meta óáþreifanlegan kostnað sem verður
vegna vanlíðunar, sársauka og þjáningar.
Ekki er auðvelt að meta þennan kostnað
þar sem hann hefur ekki verðgildi en
fólk er tilbúið til að borga eitthvað til að
forðast sársauka og þjáningar og það er
hægt að meta.
Kostnaðarábatagreining heilbrigðis áætlun -
ar innar er ófullkomin að því leyti að hún
snýst einungis um bein áhrif þess sem
gerist ef markmið skýrslunnar ná fram
að ganga. Langtímamarkmið heilbrigðis-
áætlun arinnar eru með ófullkomnum
hætti rökstudd með hagrænu mati á hve
kostnaður myndi lækka ef markmiðin
næðu fram að ganga. Þegar lögð er fram
langtímaheilbrigðisáætlun til að bæta
heilsufar þjóðarinnar þurfa aðgerðir eða
íhlutanir ekki einungis að vera árangursríkar
heldur þarf að nýta sem best þau
verðmæti og auðlindir sem úr er að spila.
Heilbrigðisáætlun á vegum hins opinbera
þarf að uppfylla ákveðin skilyrði áður en
hafist er handa. Greina þarf markaðsbresti
í heilbrigðiskerfinu og inngrip stjórnvalda
ráðast af þessum markaðsbrestum og þeim
úrræðum sem í boði eru. Grunnhugsunin
með kostnaðarábatagreiningu er að
skoða hvort heildarávinningur til dæmis
forvarnaríhlutunar sé meiri en heildar-
kostnaður íhlutunarinnar sjálfrar.
Mikilvægt er að velja íhlutun sem nær
settu markmiði með sem minnstum
tilkostnaði. Kostnaður íhlutunar getur verið
mjög lítill í samanburði við þann kostnað
sem til dæmis ofneysla áfengis hefur á
samfélagið. En ef takmarkaðar auðlindir
eru til staðar skiptir miklu að þær fari til
þeirra úrræða sem mestu skila til baka. Ef
nýta á auðlindir í forvarnarátak til að lækka
ofneyslu áfengis þá er minna eftir til að
ná öðrum markmiðum. Flestar rannsóknir
sýna að upplýsingagjöf til almennings
er ekki skilvirkasta leiðin til að draga
verulega úr neyslu á til dæmis áfengi.
Niðurstöður margra rannsókna innan
heilsuhagfræðinnar sýna að þær íhlutanir,
sem eru gagnreyndar og skila árangri, eru
hærra áfengisgjald, hærra aldurstakmark,
bann við áfengisauglýsingum og takmarkað
aðgengi að áfengissölustöðum með því að
fækka sölustöðum og stytta afgreiðslutíma.
Kostnaðarábatagreiningar ber að líta á
sem hjálpartæki til að auðvelda samanburð
á verkefnum hvort sem um framkvæmdir
hjá ríkisvaldinu eða einkafyrirtækjum er að
ræða.
Nokkur hugtök innan
heilsuhagfræðinnar