Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.02.2011, Blaðsíða 24

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 1. tbl. 87. árg. 201120
við gerum núna ef við setjum okkur að
forgangsraða sjálfræði fram yfir ofverndun
og forræðishyggju. Reynsla Dana og fleiri,
ásamt þeim fremur fáu rannsóknum sem
hafa verið gerðar, bendir þó til þess
að leiðin út úr læstu deildunum liggi í
talsvert víðtækum umhverfisbreytingum
á stofnunum fyrir fólk með heilabilun. Má
þar nefna atriði eins og frjálsan aðgang að
öruggu útivistarsvæði, umhverfishönnun
sem laðar skjólstæðinga að hættulausum
svæðum, útgönguleiðir sem eru ekki
áberandi og ekki síst aukin tilboð um
ánægjulega virkni, ekki síst á viðkvæmum
tímum dagsins, svo sem vaktaskiptum
starfsfólks og tímapunktum þar sem fólki
er eðlilegt að snúa til starfa sinna, svo sem
eftir matarhlé (Namazi og Johnson, 1992;
Cohen-Mansfield og Werner, 1998).
Skerðing á hreyfingu
Algengasta skerðing hreyfingar er notkun
fjötra af ýmsu tagi. Þá má skilgreina á
þennan hátt: „Öll takmörkun á hreyfingu
eða eðlilegum aðgangi að eigin líkama
með líkamlegum aðferðum eða tækjum
og öðrum búnaði“ (Kirkevold o.fl.,
2003). Undir þessa skilgreiningu falla
þá föt eins og samfestingar sem eru
lokaðir á baki og einnig lokaðar bleyjur
þar sem hvoru tveggja er ætlað að
hindra að einstaklingurinn komist að
líkama sínum. Einnig má segja að það
að gefa skjólstæðingum róandi lyf, sem
blandað er í mat og drykk án vitundar
og vilja hans, sé náskylt fjötranotkun.
Inn í þessa skilgreiningu fellur einnig
notkun hindrana af því tagi að halda
fólki föstu við til dæmis persónuleg
þrif eða aðra umönnun. Einnig fellur
hvers konar eftirlit, til dæmis rafrænt,
undir þessa skilgreiningu (Kirkevold
o.fl., 2003). Kirkevold og félagar (2003)
skoðuðu hve fjötrar voru notaðir oft
samkvæmt þessari víðu skilgreiningu
í Noregi. Þeir fengu svör frá yfir 60%
norskra öldrunarstofnana og reyndust
38% þeirra nota líkamlega fjötra þá
en 78,7% notuðu fjötra og hindranir
samkvæmt víðari skilgreiningunni. Ekki
sýnist ástæða til að ætla annað en að
svipað sé uppi á teningnum hér á landi,
þó með þeim fyrirvara að rannsóknin
er orðin nokkurra ára og á síðustu
árum hefur fagfólk í öldrunarhjúkrun
orðið meðvitað um nauðsyn þess að
draga úr fjötranotkun og sumar stofnanir
gert átak í því. Má því telja líklegt að
fjötranotkun hafi heldur minnkað frá því
sem var.
Notkun fjötra í umönnun skjólstæðinga,
hvort sem þar er um að ræða sjúklinga
á gjörgæslu, geðdeild eða aldraða á
heilabilunardeild, svo dæmi séu nefnd,
er klassískt dæmi um áreksturinn milli
þess sjónarmiðs að vernda velferð
skjólstæðings og að virða sjálfræði
hans. Líkamlegir fjötrar eru að sjálfsögðu
gróft inngrip í sjálfræði einstaklings
og er alls staðar um þá fjallað sem
neyðarúrræði sem einungis megi grípa
til þegar allt annað hefur verið reynt.
Hér verður aðeins fjallað um notkun
fjötra í umönnun aldraðra en algengustu
ástæður fyrir notkun þeirra eru að verja
einstakling falli en einnig óróleiki. Oftast
er um að ræða að fólk er bundið í stól
með belti til að varna því að það standi
upp en einnig eru notuð belti í rúm til
að varna því að einstaklingurinn komist
fram úr.
„Líkamlegir fjötrar eru að
sjálfsögðu gróft inngrip í
sjálfræði einstaklings.“
Það er fljótgert að fjalla um íslenska
löggjöf og reglugerð um fjötra: hún er ekki
til. Um þetta atriði gilda væntanlega sömu
undantekningar frá sjálfræðisákvæði
stjórnarskrárinnar sem áður hefur verið
vitnað til, þ.e. einstaklingur skal vera
sviptur sjálfræði til að hindra megi
hreyfingu hans með þessum hætti. Að
sjálfsögðu getur þetta verið gert með
samþykki skjólstæðingsins, um það
verður nánar fjallað síðar.
Í dönsku lögunum (Lov om social service,
2007) segir í 128. grein að hægt sé að fá
sérstakt leyfi til að binda skjólstæðinga
í stól, rúm eða á salerni ef fyrir liggi
veruleg hætta á að einstaklingurinn
muni annars hljóta alvarlega byltu
(væsentlig personskade). Eins og annars
staðar í dönsku löggjöfinni er leyfið
veitt tímabundið og skal stöðugt meta
hvort hægt sé að komast af með minni
skerðingu á sjálfræði skjólstæðings.
Í fyrrnefndri námsdvöl höfundar í
Pilehuset sáust fjötrar nær aldrei
notaðir. Undantekning var maður með
Huntingtons-sjúkdóm sem hefur mikla
hreyfihömlun í för með sér. Hann var
bundinn í hjólastólinn með svokölluðu
þriggja punkta belti en fyrir því lá
formlegt samþykki frá honum. Það
virtist forvitnilegt að fá að vita hvernig
Danir færu að því að afstýra föllum
þar sem enginn var bundinn. Mai
Britt Henriques, klínískur sérfræðingur
í hjúkrun við Pilehuset, svaraði þessu
á þessa leið: „Þegar skjólstæðingur
dettur skoðum við allar kringumstæður
og ástand viðkomandi. Við athugum
líkamlegt ástand, líðan og virkni, hvort
viðkomandi fái næga hreyfingu og
þjálfun, að umhverfið sé hentugt og að
hann hafi viðeigandi hjálpartæki. Svo
er athugað hvað starfsfólkið gerir, er
það innstillt á að styðja einstaklinginn til
sjálfstæðis eða vill það frekar vera laust
við erfiðið og notar þá fjötra og segir það
vera í öryggisskyni.“ Mai Britt fór nánar
út í hjúkrunaraðgerðir en þær voru í raun
allar kunnuglegar og er einnig að finna í
íslenskum leiðbeiningum sem vissulega
eru ekki margar en dæmi um þær eru á
heimasíðu hjúkrunarheimilisins Sóltúns.
Farið verður nánar í þessar aðgerðir
síðar.
Hvaða munur er hér þá á ferð? Ég hafði
vonast eftir patentlausn en Danir bjuggu
greinilega ekki yfir henni. Margt bendir
til að ástæða þess að föll eru ekki mikið
vandamál þótt fjötrar séu nánast bannaðir
sé einmitt þetta: úrræðið fjötranotkun er
óaðgengilegt vegna strangrar löggjafar
og það leiðir til þess að starfsfólk þarf að
finna önnur úrræði. Rannsóknir á hvaða
úrræði draga mest úr fjötranotkun benda
til hins sama: það er að minnsta kosti
jafnáhrifaríkt að banna notkun fjötra eins
og að fræða starfsfólk um aðferðir til að
draga úr notkun þeirra (Dunn, 2001).
Öryggi skjólstæðinga
Það er ljóst af ofanrituðu að fjötrar í
öldrunarþjónustu eru fyrst og fremst
notaðir til að tryggja öryggi, aðallega til
að varna byltum, aðrar hindranir (gallar,
lokaðar bleyjur) miða að því að halda
skjólstæðingi þurrum. En virka fjötrarnir,
ná þeir tilætluðum árangri?