Morgunblaðið - 03.09.2015, Qupperneq 16

16 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 3. SEPTEMBER 2015
SVIÐSLJÓS
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
„Ég frétti fyrst af kenningunni um
íslenskan uppruna taflmannanna
þegar ég var að skrifa bók mína
Song of the Vikings, sem fjallar um
Snorra Sturluson og verk hans,“
segir Nancy Marie Brown, banda-
rískur rithöfundur, sem í byrjun vik-
unnar sendi frá sér bók um hina
sögufrægu fornu taflmenn frá Lewis
eins og fram kom í Morgunblaðinu í
gær. Kenning bókarinnar er að
sterkar líkur séu á því að taflmenn-
irnir fornu séu íslensk smíði og þeir
gætu verið verk Margrétar hinnar
oddhögu, útskurðarmeistara við
biskupssetrið í Skálholti. Hefð-
bundið hefur verið að líta svo á að
taflmennirnir, sem eru frá 12. eða
13. öld, séu verk norskra listiðn-
aðarmanna og hafi þeir líklega verið
gerðir í Þrándheimi þar sem hand-
verksiðn var í blóma á miðöldum.
Taflmennirnir fundust fyrir til-
viljun árið 1831 í sandi á strönd
Lewis-eyjar sem er hluti Suðureyja
við Skotland. Líklegt er að þeir hafi
verið í farmi skips sem fórst þar.
Hæðst að kenningunni
Nancy segir að það hafi vakið at-
hygli sína að þegar Guðmundur G.
Þórarinsson, verkfræðingur, kynnti
kenningu sína um íslenskan uppruna
taflmannanna á málþingi fræði-
manna í Edinborg fyrir fimm árum,
hafi sérfræðingar hæðst að honum.
Einn þeirra hafi sagt í blaðaviðtali
að Ísland hafi verið of fátækt land og
vanþróað til að skapa töfrandi lista-
verk eins og hina útskornu taflmenn.
Það hafi þurft fjöldann allan af rost-
ungstönnum í framleiðsluna og Ís-
land hafi á þessum tíma verið út-
kjálki byggður bændum.
„Þessi ummæli stungu mig,“ segir
Nancy. „Ég hafði varið mörgum ár-
um við að rannsaka og skrifa um Ís-
land 12. og 13. aldar og vissi því að
þessi maður hafði rangt fyrir sér. Í
upphafi 13. aldar var Ísland á há-
tindi gullaldar sinnar, auðugt sam-
félag og sjálfstætt og listsköpun í
miklum blóma.“
Þetta varð kveikjan að því að
Nancy ákvað að kanna málið frekar
sem á endanum leiddi til þess að hún
settist niður og skrifaði bókina Ivory
Vikings.
Páll biskup lykilmaður
Samkvæmt kenningu Guðmundar
G. Þórarinssonar var það Páll Jóns-
son biskup í Skálholti sem stóð fyrir
því að taflmennirnir voru gerðir.
Margrét hin oddhaga var í þjónustu
hans ásamt fleiri listamönnum.
Nancy bendir á að í ævisögu Páls frá
13. öld séu til viðbótar nafngreindir
Ámundi smiður, Atli skrifari og Þor-
steinn skrínsmiður. Í þessu sam-
bandi sé rétt að líta á stöðu Páls og
tengsl. Hann var sonur mesta höfð-
ingja á Íslandi, Jóns Loftssonar í
Odda, sem tók Snorra Sturluson í
fóstur. Magnús berfættur Noregs-
konungur var langafi hans. Páll hafi
ferðast um heiminn, dvalið með
höfðingjum og hlotið bestu menntun
sem völ var á. Traustar heimildir séu
um ævi hans og störf. Skálholts-
staður hafi verið auðugur á þessum
tíma og mikið menntasetur.
Nancy segir að fyrst eftir að tafl-
mennirnir fundust hafi því verið
haldið fram í lærðri grein eftir
breskan fornleifafræðing, Frederic
Madden, að þeir væru líklega gerðir
á Íslandi. Þessu hafi ekki verið and-
mælt fyrr en 1874 þegar norskur
skáksögufræðingur hélt því fram að
slíkt listaverk gæti ekki hafa orðið til
hér. Íslendingar hafi verið of frum-
stæðir og jafnvel ekki kunnað að
tefla.
Sannfærðist um kenninguna
Snjóboltinn hafi síðan velt upp á
sig. Eftir þetta hafi það viðhorf orðið
ríkjandi að þeir væru upprunnir í
Noregi þótt þekktir skáksögufræð-
ingar eins Willard Fiske og H.J.R.
Murray, hafi haldið íslenskum upp-
runa þeirra á lofti.
Nancy kveðst hafa farið ofan í
saumana á kenningu Guðmundar
með því að rannsaka frumheimildir
um málið og sannfærst um að hann
væri á réttri leið. Erlendir fræði-
menn hafi ekki þekkt til hins list-
elska Páls biskups og listamannanna
sem voru á hans snærum í Skálholti.
Né hafi þeir vitað um umsvif og
tengsl Skálholtsstaðar. Þá hafi skrif
íslenskra fræðimanna um þessi mál
ekki verið aðgengileg utan land-
steinanna. Skrif hinna erlendu
fræðimanna hafi verið byggð á hefð-
arvaldi í fræðunum.
„Það er ekki hægt að svara því af
eða á hvort Margrét hin oddhaga
hafi skorið út taflmennina að beiðni
Páls biskups,“ segir Nancy Marie
Brown, „Ekki nema við finnum
minjar um vinnustofu með rostungs-
beinum í Skálholti. En sú vitneskja
sem við höfum um þetta mál gerir
það ekkert síður líklegt að taflmenn-
irnir hafi orðið til á Íslandi en í
Þrándheimi.“
Listsköpun í blóma á miðöldum
 Lewis-taflmennirnir urðu til þegar Ísland var á hátindi gullaldar sinnar  Páll Jónsson biskup í
Skálholti hafði hjá sér fjölda listamanna  Fáir erlendir fræðimenn þekkja sögu hans og tengsl
Vinsælir Lewis-taflmennirnir fornu eru meðal vinsælustu sýningargripa í British Museum í London. Þeir vekja
óskipta athygli gesta enda skornir af miklu listfengni. Þeir eru frá 12. eða 13. öld, hugsanlega gerðir á Íslandi.
Höfundurinn Nancy Marie Brown er höfundur margra bóka. Hún er mikill
Íslandsvinur og heldur íslenska hesta heima hjá sér í Bandaríkjunum.
„Við vildum að þeir greiddu kostnað
við flutninginn. Við vitum hver hann
er, höfum reynslutölur um það. Það
er langt í frá að við séum að reyna að
gera þetta okkur að féþúfu,“ segir
Hörður Gunnarsson, forstjóri Olíu-
dreifingar.
Húsavíkurbær hefur fengið heim-
ild til eignarnáms á hluta olíustöðvar
fyrirtækisins á Húsavík en mannvirk-
in þurfa að víkja vegna lagningar veg-
ar á milli Húsavíkurhafnar og iðnað-
arsvæðisins á Bakka.
Sveitarfélagið Norðurþing telur að
fjarlægja þurfi flest mannvirki á lóð
sem Olíudreifing hefur til umráða við
Höfða, vegna fyrirhugaðra fram-
kvæmda við veginn. Veglínan er kom-
in inn á aðalskipulag. Samningavið-
ræður á milli Norðurþings og Olíu-
dreifingar stóðu frá október 2013 til
janúar 2015, þegar Norðurþings sleit
þeim þar sem of mikið bar í milli til
þess að von væri um að samningar
tækjust. Norðurþing lagði fram fjög-
ur tilboð á þessum tíma en þeim var
öllum hafnað. Tilboðin fólu í sér boð
um nýja lóð fyrir starfsemi Olíudreif-
ingar, niðurrif og förgun olíutanka,
hreinsun og greiðslu upp á 30 millj-
ónir kr. Olíudreifing taldi stöðina
mun meira virði og krafðist 68 millj-
óna. Hörður segir að veruleg verð-
mæti liggi í olíubirgðastöðinni á
Húsavík. Hún sé eina birgðastöðin á
Norðurlandi sem gæti verið varastöð
fyrir birgðastöðina á Akureyri ef eitt-
hvað kæmi uppá þar. Olíudreifing
hefði einnig haft í huga að viðhalda
aðstöðu sinni til að þjóna auknum um-
svifum vegna uppbyggingarinnar á
Bakka.
Umhverfisráðuneytið féllst á að
nauðsynlegt væri að taka hluta lóðar-
innar eignarnámi og að reynt hefði
verið til þrautar að ná samningum.
Matsnefnd mun ákvarða bætur fyrir
eignarnámið. helgi@mbl.is
Greinir á um
verðmæti stöðvar
 Olíubirgðastöð tekin eignarnámi
Morgunblaðið/Jim Smart
Birgðir Olíutankar þurfa að víkja
fyrir iðnaðarvegi að Bakka.
Nýr Sproti með viðarfótum - ýmsir litir í boði
STOFNAÐ 1956
Bæjarlind 8–10
201 Kópavogur
s: 510 7300
www.ag.is
Sproti 405
Hönnuður Erla Sólveig Óskarsdóttir