Iðjuþjálfinn - 01.11.2007, Blaðsíða 13

IÐJUÞJÁLFINN 2 / 2007 • 13
Inngangur
Geðheilsa er undirstaða almenns
heil brigðis og vellíðunar. Þegar geð­
heilsan er góð trúum við á okkur sjálf,
höfum áhrif á umhverfi okkar, berum
virðingu fyrir okkur sjálfum og sam­
ferðamönnum okkar. Góð geðheilsa
byggist annars vegar á þeim „góðu
genum“ sem okkur er úthlutað við
getn að og hins vegar á uppeldis­ og
umhverfisþáttum eins og sjálfstrausti,
trú á eigin áhrifamætti, félagslegri og
samskiptalegri færni. Félagslegar að­
stæður eins og menntun, atvinna, fjár­
hagur og þjóðfélagsstaða hafa einnig
áhrif (Nikelly, 2001). Skilin á milli
eðlilegrar geðheilsu og geðheilsubrests
eru ekki alltaf ljós. Alvarleg áföll, s.s.
líkamlegur heilsubrestur, missir og
umhverfisógnanir geta t.d. stuðlað að
geðrænum vanda. Þá skipta menn­
ingaráhrif og aðferðir við sjúkdóms­
greiningu máli. Ekki hefur fundist einn
ákveðinn orsakavaldur geðheilsubrests
eða geðsjúkdóma en ýmsar tilgátur
hafa komið fram á síðustu áratugum.
Talið er að um 50.000 Íslendingar,
fimm ára og eldri, eða 22% þjóðarinnar,
eigi við geðræna kvilla að stríða á
hverjum tíma (Heilbrigðis­ og trygg­
ingamálaráðuneytið, 2000).
Hlutfall geðraskana sem aðalorsök
örorku hefur farið hækkandi undan­
farin ár. Á árinu 2005 var geðröskun
helsta orsök örorku hjá um 40% þeirra
karla sem þá voru á slíkri skrá hjá
Trygg ingastofnun ríkisins. Á meðal
kvenna voru algengustu orsakirnar
stoð kerfisvandamál (35%) og geðrask­
anir (31%) (Sigurður Thorlacius,
Sigurjón Stefánsson og Stefán Ólafsson,
2007).
Samkvæmt lögum um heilbrigðis­
þjónustu skulu allir landsmenn eiga
kost á fullkomnustu heilbrigðisþjónustu
sem á hverjum tíma eru tök á að veita
til verndar andlegu, líkamlegu og
félags legu heilbrigði (lög um heil­
brigðisþjónustu nr. 97/1990). Til að
framfylgja þessum lögum er nauðsyn­
legt að gera gæðabundnar rannsóknir á
skilvirkni heilbrigðisþjónustunnar.
Á ráðherrastefnu Alþjóðaheilbrigðis­
málastofnunarinnar (WHO), sem
hald in var í Helsinki 12.­15. janúar
2005, undirritaði þáverandi heil brigð­
is ráðherra, Jón Kristjánsson, ásamt
kollegum sínum í Evrópu, yfirlýsingu
um geðheilbrigðismál. Í yfirlýsingunni
er sett á oddinn að stjórnvöld verði að
móta, innleiða og meta stefnulöggjöf
sem leiði til aðgerða. Þetta felur m.a. í
sér áherslu á að fólk með geðraskanir sé
virkir þátttakendur í samfélaginu. Jafn­
framt er undirstrikað að það sé sam­
eiginlegt átak allra að taka á fordómum,
mismunun og ójafnræði. Í yfirlýsing­
unni er hvatt til þess að styðja fólk með
geðraskanir og aðstandendur þeirra til
virkrar þátttöku í því starfi að móta og
innleiða samþætt og skilvirkt heildar­
kerfi í geðheilbrigðismálum sem nái frá
forvörnum til eftirfylgni ásamt lykil­
þáttum sem áhrif hafa á bata og bata­
ferlið (World Health Organization,
2005).
Miklar breytingar hafa orðið á geð­
heilbrigðisþjónustu síðustu áratugi
víða um heim. Lokaðar sjúkrastofnanir
hafa vikið fyrir opnari geðdeildum auk
þess sem dagdeildar­ og göngudeildar­
þjónusta hefur aukist. Legurýmum á
sjúkrahúsum fækkar stöðugt (Rogan,
2006). Fleiri stéttir koma að málefnum
geðsjúkra en áður. Meiri skilningur er
á geðheilsu og mikilvægi hennar fyrir
alla. Í stað þess að tala um sjúkdóma er
farið að tala um truflanir, færni skerð­
ingar, fötlun eða vandamál. Í stað þess
að tala um sjúklinga er farið að tala um
notendur þjónustunnar. Svokölluð
notendaþekking er farin að ryðja sér til
rúms og einokunarstaða sérfræðiþekk­
ingar er á undanhaldi (Topor og Filipe,
2006).
Batarannsóknir hafa leitt í ljós að
batinn liggur fyrst og fremst í höndum
skjólstæðinganna sjálfra. Fagaðilar og
sú þjónusta sem veitt er eru engu að
síður mikilvægir áhrifavaldar í bata
(Borg, 2004; Borg og Kristjansen,
2004; Borg og Topor, 2003; Jensen,
2004b; Topor o.fl., 2006).
Einstaklingar sem átt hafa við geð­
sjúkdóma að stríða en náð bata hafa
stigið fram á völlinn og m.a. gagnrýnt
geðheilbrigðisþjónustuna. Má þar
nefna Patricia Deegan (1988, 1992,
Geðrækt geðsjúkra
- Að ná tökum á tilverunni
■ Elín Ebba Ásmundsdóttir
Lektor við Háskólann á Akureyri
Forstöðuiðjuþjálfi geðsviðs
Landspítala háskólasjúkrahúss
Efniviður rannsóknarinnar var
reynsla og skoðanir geðsjúkra á bata
og bataferlinu. Markmið rannsókn­
arinnar var að draga fram þá geð­
heilsueflandi þætti sem voru í ein­
staklingunum sjálf um og umhverfi
hans. Viðtöl voru tekin við 25
einstaklinga sem náð höfðu tökum á
geðsjúkdómi sínum. Einnig var gerð
vettvangsathugun þar sem fólk í bata
kom saman til að takast á við daglegt
líf. Aðferðir fyrirbæra fræðinnar, sem
tilheyra eigindlegri rann sóknarhefð,
voru notaðar til að lýsa ferli batans
og merkingu batans í huga við­
mælenda. Dregin voru út helstu
þemu sem viðmælendur voru sam­
mála um að hefðu áhrif á bataferlið.
Gögnin voru einnig skoðuð út frá
grundaðri kenningu og túlkunar­
fræði. Niðurstöður rannsóknarinnar
sýndu fram á samspil umhverfis og
ein staklings í bataferlinu. Bati næst
ekki nema með fullri þátttöku og
mikilli vinnu viðkomandi ásamt
hvatningu og tækifærum í um hverf­
inu. Af niður stöðunum má draga þá
ályktun að breytinga sé þörf í
geðheil brigðis þjónustunni, efla þurfi
nærþjónustu og vinna meira með
umhverfisþætti sem geta örvað bata­
ferlið.