Iðjuþjálfinn - 01.11.2007, Blaðsíða 18

18 • IÐJUÞJÁLFINN 2 / 2007
allt í einu tekið fulla ábyrgð á sjálfri
sér, komið sólarhringnum í rétt far, því
nú hefði hún stað þar sem raunhæf
verkefni biðu hennar. ‘Guð rún’ fann
mikilvægi samferðamanna í bataferlinu
þegar hún fékk óvæntan stuðning frá
starfsfólki félagsþjónustu í bæjarfélagi
hennar. Hennar frásögn var talin
marktæk, þau trúðu hennar upp lifun
þótt hún væri ‘stimplaður’ geð­
sjúklingur og það hafði eflandi áhrif á
batann. Hrós frá samstarfsfólki og
yfirmanni á vinnustað hafði bata­
hvetjandi áhrif á þá viðmælendur sem
þess höfðu notið: „Viðurkenning fyrir
það sem maður var að gera, sem sagt það
var tekið eftir því.“
Að mati viðmælenda þurftu þeir
félagsskap venjulegs fólks til að þjálfa
upp félagslega færni. Samspil við
samferðafólkið hafði því úrslitaáhrif.
Viðmælendur töluðu um að flest úr­
ræði fyrir geðsjúka í samfélaginu væru
sérhönnuð og hentuðu ekki öllum: „Þá
tók við langt tímabil þar sem ástand mitt
breyttist hvorki til hins betra né hins
verra ... ég hafði mjög fá tækifæri til þess
að umgangast fólk.“
Geðlyfin
Að finna réttu lyfin. Einkenni
margra geð sjúkdóma breyta per sónu­
leika, raun veruleika og túlk unar hæfni
ein staklingsins. Geðlyf höfðu hjálpað
mörg um viðmælendanna, en það gat
tekið langan tíma að finna réttu lyfin.
Geðlyfin höfðu bæði kosti og galla. Lyf
‘Sigurrósar’ losuðu hana við rang hug­
myndir; nú gat hún allt í einu náð
tengslum við fólk. Þráhyggjan hvarf
hjá ‘Þór’. Hann gat nú einbeitt sér, en
hringsólaði ekki í sömu hugsuninni.
Lyf ‘Sigurðar’ létu draugana sem höfðu
fylgt honum hverfa. Aukaverkanir geð­
lyfjanna gátu þó orðið erfiðari við fangs
en sjúkdómseinkennin því þau fram­
kölluðu annars konar van líðan. ‘Sigur­
rós’ varð sljó, fékk hausverk og skjálfta,
og stífnaði upp. ‘Guðrún’ varð stjörf
vegna sljóleika, ‘Sigurður’ fékk skjálfta
og hjartsláttar­ og meltingartruflanir.
‘Nína’ fitnaði ótæpilega. ‘Samúel’
fannst að of fljótt væri gripið til lyfja,
áður en annað væri athugað og prófað:
„Hann lét mig fá lyf, það náttúrlega,
hann hafði engar forsendur til að greina
mig með geðklofa, þetta var bara gríðar­
leg streita, uppsöfnuð gríð ar leg streita
sem um var að ræða.“ ‘Þór’ gat lengi vel
ekki greint á milli auka verkana lyfjanna
og sjúkdóms einkenn anna. Um tíma
varð hann m.a. ennþá eirðarlausari.
Óþægilegar auka verkanir af lyfjum
höfðu neikvæð áhrif á mikilvæg tengsl
‘Jóns’ við með ferðar aðila: „Hef ekki
sagt geðlækn inum það, skilurðu, vegna
þess að hann myndi nátturulega auðvitað
kannski bara hækka lyfjaskammtinn eða
eitt hvað.“
Rétt lyf nægðu þó engan veginn ef
ekkert var sjálfstraustið og vonin um
þátttöku í samfélaginu brostin: „Jú, jú,
raddirnar hurfu, ranghugmyndirnar og
þetta skilurðu, þetta hvarf allt, þetta var
allt læknað, en ég var bara hrak, ég var
bara þú veist aumingi.“
Þjónustan
Í viðtölunum kom fram mikilvægi
þess að bjóða mismunandi úrræði.
Engin ein tegund þjónustu var betri en
önnur. Engin þjónusta var hreinræktuð
sem batahvetjandi eða bataletjandi.
Það sem reyndist áhrifaríkast var í þeim
fáu tilvikum sem þjónustan var ekki
sérhönnuð fyrir geðsjúka heldur gafst
tækifæri til að vinna við eðlilegar kring­
umstæður. Viðmælendum þótti þjón­
usta sem miðaði að því auka sjálfstraust
og sjálfsvirðingu, og gefa þeim tækifæri
til að efla félagslega hæfni og auka
lífsleikni, skila bestum árangri. Að mati
viðmælenda voru þeir ánægðastir með
þjónustuna þegar allir höfðu sama rétt
og ákvarðanir voru teknar í samvinnu.
Því minni sem sérréttindi starfsfólks
voru, þeim mun meiri voru áhrifin á
bataferlið. Tengsl við þjónustuaðila
þurftu því að vera á jafnréttisgrundvelli
og hlutverk jafngild.
Mismunandi kröfur. Mismunandi
þjónusta hentaði fólki á mismunandi
tímaskeiðum í bataferlinu. Það sem
skipti máli var að hafa fjölþætta þjón­
ustu sem gerði hæfilegar kröfur til
þeirra, kröfur sem þau voru tilbúin að
takast á við og trúðu á að skiptu máli.
Sum þjónustuform hentuðu betur en
önnur á ákveðnum stigum í bataferlinu,
en ákveðnir þættir í þjónustunni voru
batahvetjandi og aðrir bataletjandi.
Þeir sem komu frá letjandi umhverfi
yfir í batahvetjandi umhverfi sáu skýrt
í hverju munurinn fólst. Áður en þeir
höfðu samanburð sáu þeir ekkert
athugavert við þjónustuna eða starfs­
mennina; héldu að allt væri eins og það
ætti að vera. Séu skoðaðar ýtrustu öfgar
í þjónustuaðferðum, er þjónustan ým­
ist byggð á staðalímyndum um geð­
sjúka; að þeir vissu ekki hvað þeim væri
fyrir bestu, væru órauntengdir og jafn­
vel að hætta gæti stafað af þeim. Á hinn
bóginn væri þjónusta sem byggð ist á
því að geðsjúkir tækju ábyrgð og vissu
sjálfir hvað þeim væri fyrir bestu.
Í veikindum jafnt sem bata virtust
viðhorf þjónustuaðila og annars sam­
ferðafólks skipta mestu máli og þótt
viðkomandi virtist ekki lesa í þau strax
í byrjun þá síuðust þau inn. Bata­
hvetjandi þjónusta skilaði sér ekki
endilega strax en gat verið undir­
búningur fyrir síðari ferli batans: „Þar
fékk ég jarðveg til að rækta upp einhvern
gróður af fræjum sem hafði verið sáð
áður.“ Til dæmis gat einn viðmælenda
ekki nýtt sér með ferðar úrræði sem
honum bauðst, fyrr en hann hafði
fengið hlutverk sem skipti hann máli, í
öðru þjónustuúrræði:. „Það er viður­
kenningarferlið sem tekur langan tíma
og það er að ’safna­í­ sarpinn­ferlið’ sem
tekur langan tíma og síðan er eitthvað
sem lyftir þér upp þrep, þegar þú nýtir
þér allt sem þú ert búinn að safna í sarp­
inn og það kom akkúrat á þessu augna­
bliki þegar ég kynntist ... og hérna fann
ofboðslega mikið að það var þörf fyrir
mig.“
Áfengismeðferð var góður forði fyrir
þá sem hennar höfðu notið í ferlinu. Í
þeirri nálgun lærðu þau að taka ábyrgð
á sjálfum sér og fengu speglun á viðhorf
sín og hegðun. Einn viðmælenda talaði
um að hafa lært í áfengismeðferðinni
að verða frekur og setja kröfur og það
hefði svo nýst honum á geðdeildunum.
Sumarlokanir þurfa ekki alltaf að vera
slæmar. Fyrir einn þátttakandann
skipti það sköpum í bataferlinu: „Ég
var fúll í smástund, sko, en sem sagt mér
fannst bara komið nóg …var kominn
tími á að breyta um aðferð … ég var
tilbúinn til þess.“
Hvetjandi heilbrigðisstarfsmenn.
Það sem þótti prýða hvetjandi heil­
brigðisstarfsmann var að hann sýndi
virðingu, veitti stuðning, hefði trú á
getu þeirra og treysti þeim til að stjórna
lífinu sínu sjálf – líka á þeim tímabilum
sem þau voru mjög veik: „Að geta haft
áhrif þótt maður sé veikur, að það sé
hlustað á mann og tekið mark á manni
... fá verkefni við hæfi.“ Hvetjandi tengsl
við heilbrigðisstarfsmenn þóttu vera
trúnaður, traust og gagnkvæm virðing.
Einn viðmælenda útskýrði þetta
þannig: „Virðing starfsfólks gerir það að
verkum að þú ferð að bera virðingu fyrir