Iðjuþjálfinn - 01.11.2007, Síða 14

14 • IÐJUÞJÁLFINN 2 / 2007
1997, 2001), Judi Chamberlin (1997),
Mary Ellen Copeland (2001) og Dan
Fisher (1998). Rannsóknarfólk hefur
fylgt í kjölfarið, s.s. William Anthony
(1993, 2000), Marit Borg (1999,
2006), Alain Topor (2003, 2004,
2005), Jensen (2004a, 2004b) og fleiri.
Fyrir geðsjúka er bati nátengdur
valdeflingu (empowerment), sem teng­
ist persónulegri baráttu og baráttu fyrir
pólitískum breytingum þar sem geð­
sjúkir setja hæfileika sína, valmöguleika
og sjálfræði á oddinn.
Valdefling
Hugtakið valdefling (empowerment)
hefur tengst réttindabaráttu minni­
hlutahópa frá því á sjöunda áratug 20.
aldar. Fjöldi fræðimanna hefur gert
þetta hugtak að viðfangsefni sínu og
skilgreiningar byggjast á mismunandi
túlkunum á merkingu þess (Hanna
Björg Sigurjónsdóttir, 2006). Einföld
skilgreining á valdeflingu er að færa
vald frá þeim sem hafa það fyrir yfir til
þeirra sem ekki hafa það (Chamberlin,
1997). Valdefling er huglæg tilfinning
sem í gegnum tengsl manna á milli ýtir
undir sjálfsákvörðunarrétt, sjálfsvirð­
ingu, sjálfsmat og hefur áhrif á félags­
stöðu. Valdeflandi samskipti stuðla
þannig að því að fólk hafi vald yfir
aðstæðum sínum og lífi (Hanna Björg
Sigurjónsdóttir, 2006). Geðsjúkir eru
einn þeirra hópa sem hafa verið valda­
og áhrifalausir um eigin málefni. Í
rannsókn Townsend (1998) er skortur
á völdum og áhrifum talinn hindra
bataferlið. Niðurstaða Townsend var
sú að til að auka áhrif þessa hóps þurfi
að skoða dreifingu valds innan heil­
brigðiskerfisins, á hvaða forsendum
ákvarðanir séu teknar og hvaða hug­
myndafræði stýri uppbyggingu þjón­
ust unnar.
Þó svo að niðurstöður notenda­
rannsókna sýni ótvírætt að breytinga sé
þörf varðandi þjónustuúrræði, t.d. að
þjónusta við geðsjúka verði færð í meiri
mæli út í samfélagið, hefur reynst erfitt
að fá fjármagn flutt frá sjúkrastofnunum
(Rebeiro, Day, Semeniuk, O’Brien og
Wilson, 2001). Judi Chamberlin, sem
verið hefur helsti boðberi mikilvægis
valdeflingar á meðal geðsjúkra, skil­
greindi í rannsókn sinni (1997) fimm­
tán lykilatriði sem þurftu að vera til
staðar í meðferðarstarfi. Birtingarform
valdeflingar í meðferðarstarfi voru m.a.
valddreifing, að eiga val, að hafa áhrif,
aðgengi að upplýsingum, réttindi,
efling jákvæðrar sjálfsmyndar og að
komast yfir eigin fordóma. Að mati
Chamberlin á árangur meðferðar að
snúast um aukna þátttöku í samfélaginu
og betri stjórn á eigin lífi.
Batafrásagnir og batarannsóknir
Frásagnir notenda um eigin reynslu
af áhrifavöldum í bata hafa birst víða í
fagtímaritum (Bledsoe, 2001; Frese,
1993; Hatchard og Missiuna, 2003;
Heezik, 2000; Houghton, 1982;
Mack, 2001). Fjöldinn allur af not­
enda rannsóknum hefur síðan stutt
frásagnir þessara einstaklinga um bata­
ferlið (Baker og Strong, 2001; Borg,
2006; Borg og Kristjansen, 2004; Borg
o.fl., 2005; Borg og Topor, 2003;
Davidson o.fl., 2005; Mezzina o.fl.,
2006a, 2006b; Jensen, 2004a, 2004b;
Kogstad, 2004; Kristjansen, 2004,
2005; Smith, 2000; Topor, 2003,
2004, 2005; Young og Ensing, 1999).
Bati að mati notenda er ekki það sama
og að vera einkennalaus eða vera án
færniskerðingar, heldur er bati að finna
sjálfan sig, geta sett tilveru sína í
samhengi og hafa stjórn á eigin lífi.
Bati er endapunktur fyrir marga en
fyrir suma er batinn stöðugt ferli aftur
á bak og áfram. Þörf er á stuðningi, en
það er notandinn sem stjórnar því
hvers konar stuðning hann vill, hvar
og hvenær. Bati er að hafa áhrif á líf
sitt og umhverfi. Forsendur geðsjúkra
fyrir bata eru ekki endilega rétt sjúk­
dómsgreining, ákveðin meðferðartæki
eða innlögn á sjúkrahús. Þeirra áherslu­
atriði eru almenn mannréttindi, mikil­
vægi þess að missa aldrei vonina um
betri tíð, það að fá tækifæri til að eiga
samleið með öðrum og að vera virkir
þjóðfélagsþegnar. Atriði eins og að geta
tengst öðru fólki, að á þá sé hlustað og
þeim trúað, að geta lifað eðlilegu lífi og
að vera séðir sem einstaklingar með
hæfileika er þeim mikilvægt (Chamb­
erlin, 1997; Munetz og Frese, 2001;
Turner­Crowson og Wallcraft, 2002).
Gerðar hafa verið samantektir úr
rannsóknum til að leiðbeina geðsjúk­
um, aðstandendum, fagfólki og áhrifa­
mönnum um hvað það er sem skipti
máli til að ná bata og hvernig eigi að
hanna þjónustu til að styðja geðsjúka í
nærumhverfi þeirra (Anthony, 2000;
Borg og Kristjansen, 2004; Borg og
Topor, 2003; Chamberlin, 1997;
Deegan, 2001; Fisher og Ahern, 1999;
Jacobson og Greenley, 2001; Munetz
og Frese, 2001; Ralph, 2000; Towns­
end og Glasser, 2003; Turner­Crowson
og Wallcraft, 2002). Margir af þessum
rannsakendum hafa dregið saman þætti
sem eru einkennandi fyrir einstaklinga
sem náð hafa bata og þá þætti sem
einkenna umhverfi þeirra. Þættir eins
og von, valdefling, val, tengsl við aðra,
grunnmannréttindi, hvatning og já­
kvæðni voru t.d. afgerandi í bataferlinu.
Samtvinnun persónutengdra þátta og
umhverfisþátta myndaði vonarneista
sem breytti sjúkdómsferlinu. Af hverju
og við hvaða aðstæður slíkur vonarneisti
kviknar er efni sem enn er verið að
rýna í. Rannsakendur hafa fengið mörg
svör við spurningunni ,,hvað hjálpar?“
en engin ein aðferð eða nálgun hefur
náð að slá í gegn. Niðurstaða þeirra er
sú að komi einhver með slíka stað­
hæfingu þá hafi notendarannsóknir
alla vega sýnt að svo er ekki (Borg og
Topor, 2003). Niðurstöður notenda­
rannsókna sýna fram á að bataferlið sé
afar einstaklingsbundið og oft þver­
sagnakennt. Niðurstöður þeirra hafa
ekki leitt til neinna forskrifta varðandi
það hvað ber að gera á hverjum tíma.
Hins vegar benda niðurstöður þeirra
til að breytinga sé þörf í þjónustunni
og hefðbundnar stéttir og hefðbundin
þjónustuform séu afar takmörkuð og
komi að takmörkuðu leyti til móts við
þarfir geðsjúkra sem eiga við
langvarandi vandamál að stríða (Borg
og Kristjansen, 2004; Chamberlin,
1997; Jacobson og Greenley, 2001;
Sells o.fl., 2006; Townsend, 1998).
Aðferðafræði
Tilgangur rannsóknarinnar var að
varpa ljósi á reynslu geðsjúkra af bata
og bataferli. Aðferðir fyrirbæra fræð­
innar, sem tilheyra eigindlegri rann­
sóknarhefð, voru notaðar til að lýsa
ferli batans. Fyrirbærafræðin gefur leið­
beiningar til að skilgreina veru leikann
og þá merkingu sem fólk leggur í hann
(Creswell, 1998; Kvale, 1996; Taylor
og Bogdan, 1998). Rannsóknarsniðið
fólst í því að fá fram batasögur einstakl­
inganna sem rætt var við og gera vett­
vangsathuganir þar sem fólk í bata kom
saman í eftirfylgd. Þær aðferðir sem
notaðar voru fólust í opnum viðtölum
til að draga fram reynslu þátttakenda
af bata. Í viðtölunum var tekið mið af
hinum tólf eigindlegu hliðum rann­
sóknarviðtala (Kvale, 1996). Þar er