Morgunblaðið - Sunnudagur - 11.10.2015, Blaðsíða 44

Þ
að var einn bjartan sumardag
þegar ég var um tvítugt að ég
mætti á Hverfisgötu 113 til að
fara á grunnnámskeið fyrir
sumarafleysingalögregluþjóna.
Ég var þá í framhaldsnámi og hafði heyrt
frá mági mínum sögur af ævintýrum er
hann hafði lent í sumarið áður. Fiskvinnsla
á sumrin kom ekki lengur til greina hjá
mér, þetta skyldi verða sumarið þegar ég
yrði að manni. Ég var sendur á fyrsta
degi niður í Últíma og látinn máta matr-
ósargalla og höfuðstærðin mæld (60 cm) og
húfa pöntuð frá P. Eyfeld. Eftir vikulestur
af speki eldri lögreglumanna um það hvað
ætti, mætti og mætti ekki þá fór maður í
fyrstu gönguferðina niður Laugaveginn,
feiminn og fannst sem allir væru að horfa
á þennan nýgræðingsslána. Þar sem ég var
staddur nálægt Liverpool heyrði ég köll og
blístur og sá þá stelpnahóp hinum megin
götunnar og gerði mér grein fyrir því að
þetta væri ætlað mér þar sem ég gekk
ákveðnum en hægum skrefum (eins og mér
hafði verið kennt). Ég þóttist ekkert sjá
eða heyra og horfði stíft á leikföngin í
glugganum og gekk á stöðumæli. Næstu
helgi í Hollywood mætti ég svo þessum
sömu dömum, nú með blásið hár og kinna-
lit og fékk dans í sárabætur.
Sjálfsvíg í návígi
Svo var mér kippt niður á jörðina og inn i
raunveruleika sorgar og missis. Við vorum
þrír sendir í sjálfsvíg. Ungur maður, sem
ég hafði rætt við örfáum dögum áður,
hafði hengt sig. Návígi við sjálfsvíg er svo
allt öðruvísi og grimmara en það sem fólk
sér í krimmaþáttum á skjánum. Raunveru-
leg snerting við dauðann, að sjá hann svo
nærri sér, að sjá og heyra sorgina, geta
ekki komist út úr aðstæðunum, geta ekki
slökkt á sjónvarpinu, geta ekkert gert, það
er allt annað og erfiðara fyrir óharðnaðan
unglingsstrák með strípur og óljósa karl-
mennskudrauma. Ljúf myndin af dansinum
á ljósagólfinu var horfin og grátt þrútið og
afmyndað andlit komið í staðinn.
Félagi minn til margra ára deildi eitt
sinn með mér aukavakt. Hún var tíðinda-
lítil framan af nóttu og við ókum um aust-
urborgina (þetta var á þeim tíma þegar
eknir km voru ekki mældir og takmarkaðir
vegna fjárskorts). Hann fór að rifja upp
mál sem við höfðum áður lent í og mér til
hrellingar þá uppgötvaði ég að ég mundi
ekki eftir málum sem hefðu átt að vera
mér ljós í minni, alvarlegum málum. Var
ég farinn að tapa minni, var ég að verða
seníll fyrir fertugt? Ég fékk skýringuna
frá fagaðila mörgum árum síðar; sem sagt
heilinn í mér gerði einungis það sem hann
gat til að vernda mig gegn yfirflæði af erf-
iðum minningum. Þarna hafði ég starfað á
götunni í um 15 ár og fjöldinn af sjálfs-
vígum, dauðsföllum, nauðgunum, brotum
gegn börnum, slysum og öðru svo ljótu að
það á ekki heima á prenti var einfaldlega
þá þegar orðinn of mikill. Síðan eru liðin
önnur 15 ár og það var ekki fyrr en fyrir
um þremur árum, eftir erfiðari reynslu en
ég höndlaði einn og með fjölskyldunni (eða
var ég kannski orðinn veikari fyrir), að ég
leitaði til sálfræðings og það var sem opn-
að væri fyrir krana af minningum og ég
steig aðeins léttari út. En það er aðeins
ákveðið mikið sem sálfræðingur getur gert
og það er aðeins ákveðið mikið sem fjöl-
skyldan getur tekið við, fjölskyldan sem oft
gleymist í umræðunni um störf lögreglu-
manna. Skíturinn situr að mestu eftir.
Allt það ljóta kom fram á
eftirlaunaaldri
Ég ræddi við fyrrverandi félaga minn í
lögreglunni fyrir skemmstu og mér brá að-
eins við er ég fékk svarið við spurningunni
hvort það væri ekki ljúft að vera kominn á
eftirlaun. Hann leit á mig hugsi og svaraði
svo eftir nokkurt hik, „Nei“. Hann saknaði
félaganna, hann saknaði þess að vera ekki
lengur hlekkur í þessari einingu, hann væri
ekki lengur gildur þjóðfélagsþegn og væri
ekki að gera neinum gagn. En það versta
er, sagði hann, að draugarnir koma núna
þegar ég hef tíma til að hugsa. Allt það
ljóta sem ég sá, öll hræðslan sem ég af-
neitaði þá og allur vanmátturinn, hann
kemur núna og lætur mig ekki í friði.
Þetta er helst á nóttinni og ég hef ekki
lengur konuna til að leita til og deila með
þessum hroða.
Ég var spurður af nemendum mínum á
fyrstu dögum þeirra í Lögregluskólanum
hvað væri það erfiðasta sem ég hefði upp-
lifað. Þau vildu heyra reynslusögur frá
gamlingjanum og auðvitað fá smápásu frá
leiðinlegum upplestri af glærunum. Ég stóð
mig að því að þurfa að velta þessu fyrir
mér, hafði ekki gert það áður. Ég komst
svo að því og sagði þeim eins og var. Það
eru ekki öll ljótu dauðsföllin, lyktin af
rotnun, allt blóðið, afmyndaðir líkamar,
öskrin og átökin. Jú málin þar sem börn
og konur sem hafa þurft að þola ofbeldi,
jafnvel til margra ára, kynferðislegt, and-
legt og líkamlegt, vanrækslu og kúgun,
þetta er engum manni hollt til langs tíma.
Það er ekkert sem er erfiðara en einmitt
þetta. Og ef þið bara vissuð hvað þetta er
víða og að þetta er allt í kringum ykkur.
Þið sjáið þetta ekki, lögreglumenn sjá
þetta. Í þau fáu skipti þar sem maður nær
að vinna gagn þá er það jú gefandi en eft-
ir situr, jafnvel þá, eilítið sár á sálinni sem
svo bara stækkar með tímanum. Í bókinni
BlackElkSpeaks segir sögumaður frá því
hvernig hjartað í manninum virkar; í hjart-
anu er steinn með hvassar eggjar og við
hverja sorg og við hverja erfiða reynslu þá
snýst hann einn hring og særir hjartað að
innan. Þetta er svolítið þannig.
Erfitt að tala um hræðsluna
En svarið við spurningunni sem kom mér
á óvart var að það voru öll málin þar sem
ég fann til vanmáttar og hræðslu, þar sem
ég fann engar leiðir til að leysa úr málum
og þar sem ég óttaðist um líf mitt og
þeirra sem stóðu mér við hlið, það voru
málin sem sátu helst eftir og voru ekki
síður erfið. Það sem gerði þetta enn
grimmara var að það var, og er jafnvel
enn, ekki ásættanlegt að lögreglumenn
finni til vanmáttar og hræðslu á vettvangi,
enn síður að þeir sýni það og allra síst að
þeir tali um það. Ég sá að þau skildu
þetta fæst þá en ég óttast að þau skilji
þetta öll í dag, tveimur árum síðar.
Það sem gerir mig nokkuð vissan um
einmitt þetta er sú staðreynd að í dag er
búið að skera svo inn að merg og beini að
eftir standa allt of fáir misharðnaðir ein-
staklingar hverja vakt. Þegar ég hóf störf í
almennri deild löggæslu töldum við, í
Reykjavík einni, á fjórða tug lögreglu-
manna á hverri vakt á aðalstöðinni og út-
hverfastöðvum, vaktsvæðið taldi um níutíu
þúsundir. Í dag er þessi fjöldi á höf-
uðborgarsvæðinu öllu, allt frá Hvalfjarð-
arbotni að varðsvæði Suðurnesja, um 20 á
hverri vakt en þetta varðsvæði telur tvö-
faldan fjölda. Um tvöfalt fleiri ökutæki eru
í umferð. Það sem var ekki þá en er nú,
er bæði útbreidd neysla harðra fíkniefna
og öll þau ljótu mál er tengjast þeim. Á
níunda áratugnum, voru dópgrenin örfá og
helst í miðborginni. Þar var að finna hass-
mola og pípu og húsráðendur í fæstum til-
fellum að gera nokkrum mein. Nú skipta
grenin, og þá þar með talin „heimili“,
hundruðum og eru dreifð um allt og ekk-
ert hverfi undanskilið. Eymdin er oft ólýs-
anleg og allt of oft börn fórnarlömbin, þá
á ég bæði við börn foreldra sem eru í
neyslu sem og barnunga neytendur. Of-
beldið í dag er meira, það er grimmara.
Hér áður þekkti hver lögreglumaður þessa
fáu virku brotamenn með nafni og þeir
okkur með nafni, þeir voru fæstir mikil
ógn við okkur og í þeim tilfellum þegar
okkur var ógnað, eða á okkur ráðist, höfð-
um við mannaflann til að bregðast við, oft-
ast.
Reynslulítil en þurfa að taka
skjótar ákvarðanir
Ég segi hér að ofan misharðnaðir. Það
sem ég á við er að í dag verða lög-
reglumenn sem hafa eins til tveggja ára
reynslu á götunni að bregðast við sem
stjórnendur á vettvangi. Þeir þurfa að taka
skjótar og erfiðar ákvarðanir sem geta
varðað líf fólks, mikla hagsmuni þess og
öryggi á sekúndum. Þeir þurfa að vaða inn
í aðstæður vitandi að þeir eru að setja sig
í raunverulega hættu, vitandi að það er
enga aðstoð að fá ef illa fer. Þeir vita
einnig að þessar ákvarðanir og gjörðir
þeirra geta svo farið alla leið inn í dómsali
þar sem lærðir menn og konur takast á
um það hvort aðgerðir lögreglunnar hafi
verið réttmætar eða ekki. Á meðan bíður
lögreglumaðurinn og hugsar: var ég að
gera rétt, vann ég skaða með ákvörðun
minni, hefði verið hægt að bjarga, held ég
starfinu mínu? Það er óttinn og óvissan í
útkallinu, yfirþyrmandi aðstæður sem þú
veist ekki hvort þú ráðir við og svo allt
sem á eftir kemur og situr í þér í mörg
ár eða dúkkar upp þegar þú situr á mögr-
um lífeyri í bakgarðinum, ef þér hefur
auðnast að eignast slíkan, sem er það erf-
iðasta.
Of mikil ábyrgð á
of fáum herðum
Skaðinn sem þetta getur valdið lögreglu-
manni er að – jafnvel eftir eitt erfitt mál
sem var honum ofviða – það verði til þess
að hann brenni út. Hann getur flosnað upp
úr starfi. Starfi sem hann dreymdi um að
sinna, starfi sem hann ætlaði að gera að
ævistarfi. Við það að lenda endurtekið í
viðlíka málum getur þú verið nokkuð viss
um að jafnvel hörðustu naglar bogna, fara
að finna til kvíða og streitu. Naglinn
þrjóskast áfram og kvíðinn verður að
hræðslu og streitan verður líkamleg og
sviptir þig svefni og framundan er enn
önnur vakt. Metnaðarfullum, hæfileikaríkum
Bognir naglar og
brenndar sálir
BJARNI ÓLAFUR MAGNÚSSON HEFUR VERIÐ LÖGREGLUMAÐUR
Í RÚMA ÞRJÁ ÁRATUGI. HANN LÝSIR HÉR FYRIR LESENDUM
STARFINU OG ÁLAGINU SEM ÞVÍ FYLGIR.
Lögreglustarfið
44 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11.10. 2015