Morgunblaðið - Sunnudagur - 14.02.2016, Blaðsíða 42

42 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14.2. 2016
F
jármálaráðherrar og helstu banka-
stjórar Evrópu og Bandaríkjanna
hafa síðustu daga talið sig þurfa að
fullvissa almenning (fjárfesta) um að
staða banka sé traust og veikleikar í
efnahagslífi einstakra landa séu ekki
jafnmiklir og almenningur óttist. Óróleikinn sé á
misskilningi byggður. Vonandi hafa þeir rétt fyrir
sér.
Huggunarorð hræða
En þessar yfirlýsingar virðast þó fremur hafa aukið
á vantrúna en hitt. Hvernig má það vera?
Ein skýringin gæti verið „deja vu“ eðlis-sterk til-
finning um að hafa heyrt sömu fullyrðingarnar áður
og þá hafi þær ekki boðað gott.
Á árunum fyrir hið alþjóðlega bankahrun töldu
margir forystumenn fjármálaheimsins, allt frá
helstu seðlabankastjórum og niður úr, að óróleikinn
sem stöðugt óx og endaði loks með ósköpum, væri í
raun á misskilningi byggður. Að mati vitringanna
stafaði hann ekki síst af skorti á trausti á milli fjár-
málastofnana. Þess vegna hefðu þær skyndilega
hætt að þora að lána, bæði viðskiptavinum og öðrum
fjármálastofnunum og lausafé, sem um árabil hafði
verið yfirfljótandi, þurrkaðist upp.
Niðurstaða þeirra var að tala þyrfti burt þennan
skaðlega misskilning og það gætu þeir einir gert,
sem hefðu vit, þekkingu, stöðu og traust.
Það væri rangt að halda því fram, að viðleitni til
að tala vandann burt hefði ekki haft nein áhrif. Hún
hafði það. En ekki endilega til góðs.
Fyrir vikið var of seint tekið í taumana og áfallið
varð óbærilegra fyrir vikið.
Íbúar á köldum svæðum hafa lært af biturri og
pínlegri reynslu að það er skammgóður vermir að
pissa í skóna. Sú tilgáta er að því leyti lengra komin
en afstæðiskenning Einsteins, og þróunarkenning
Darwins, að hún er ekki aðeins snjöll og mjög senni-
leg, heldur margsönnuð.
Sama á við um það, að gagnslaust sé að lengja í
hengingarólinni. Sú aðgerð er verri en gagnslaus
með þeirri undantekningu þó, ef svo ríflega er lengt
í, að sá „hengdi“ komi niður á fæturna áður en herð-
ist að.
Fyrsta farrýmis bönkum bjargað
Hundruð banka fóru á höfuðið og margir þeirra sem
treystu þeim og m.a, vegna vitnisburðar fínustu
manna fjármálakerfisins, töpuðu miklu. Síðar hefur
komið í ljós að endurskoðuðum reikningum, sem
virtustu fyrirtæki höfðu vottað, mátti ekki treysta
og sumir stjórnendur höfðu með óskammfeilnum
hætti beitt brögðum til að fegra stöðuna.
En svo voru aðrir bankar og stór fyrirtæki, svo
sem AIG, sem ekki fóru á höfuðið, þótt staðan hjá
þeim væri síst betri en hinna sem settir voru á guð
og gaddinn. Hinir heppnu voru taldir „of stórir “ til
að mega falla. Í raun þýddi sú skilgreining það mat,
að fall hinna „of stóru“ myndi taka þjóðfélagið með
sér í fallinu. Gerðist það brysti á langvarandi
kreppa, upplausn og jafnvel stjórnmálalegt bylting-
arástand eins og menn sáu sýnishorn af í Grikklandi
og kannski víðar. Það voru ekki nein nákvæmnisvís-
indi sem réðu því, hvaða banka var bjargað og
hverjum ekki og lítill lýðræðislegur atbeini að ótrú-
legum upphæðum sem veitt var til björgunar-
aðgerða.
Fyrirheit fóru fyrir lítið
Í kjölfarið var því lofað að tryggt yrði að slíkir at-
burðir gætu aldrei gerst aftur. Lítið sést þó til lof-
orða um að deila bönkum upp í fjárfestingabanka
annars vegar og og áhættufælna viðskiptabanka
hins vegar. Sama er að segja um áform um að
skipta bönkum sem þættu „of stórir til að falla“ nið-
ur í smærri einingar.
Nú, tæpum áratug síðar, eru „of stóru“ bankarnir
orðnir hlutfallslega enn stærri en þeir voru þá. Það
væri þó alrangt að segja að stjórnendur þessara
risabanka hefðu ekkert lært. Það hafa þeir svo
sannarlega gert.
Þeir lærðu t.d. fljótt að þeir gætu enn komist upp
með að borga sjálfum sér risavaxna, óverðskuldaða
bónusa, þeir lærðu að þótt tilburðir væru uppi um
að láta bankastjórnendur sæta ábyrgð fyrir löglausa
framgöngu yrði sökinni að lokum beint að viðkom-
andi bönkum, en ekki stjórnendum þeirra. Og þar
sem fyrirbærið banki yrði ekki fangelsað yrði hon-
um gert að greiða sektir og þeim yrði velt yfir á
hluthafana, sem hvergi komu nærri.
En fyrst og síðast lærðu stjórnendur risabank-
anna að galdurinn væri einmitt sá, að tryggja að
bankinn þeirra yrði örugglega nægilega stór, svo
hrædda fólkið, sem svo víða er í forsvari fyrir al-
menning, þyrði ekki annað en að láta skattgreiðend-
ur axla alla ábyrgð á áhættu og glannaskap.
Efnahagslögmálin lokuð úti
Í framhaldinu hafa yfirvöld víða hvar ákveðið að
horfast ekki í augu við vandræðin, í þeirri von að
þau hverfi af sjálfu sér. Í tæpan áratug hafa þau
prentað peninga í stórum stíl og boðið lánsfé sitt
frítt og stundum borgað með því. Sparnaðarvið-
leitnin fékk þar með rothögg og liggur vönkuð við
hliðina á kenningunni um að ábyrgð skuli fylgja
gjörðum.
Seðlabanki Bandaríkjanna vissi að hann yrði fyrr
eða síðar að hverfa frá peningaprentun sinni, sem til
lengdar gagnast engum nema hlutabréfabröskurum
og spákaupmönnum af verri sortinni. Og hann vissi
einnig, að einungis er hægt um skamma hríð að
horfa fram hjá margreyndum efnahagslögmálum.
Hið opinbera getur ekki árum saman staðið fyrir
að borgað sé með því lánsfé sem það er uppspretta
að. Bankinn hóf því hægt og hikandi nýtt vaxta-
hækkunarferli. Hann undirstrikaði þó að ferlið færi
hægt af stað (því var raunar margfrestað vegna óró-
leika á hlutabréfamörkuðum) og yrði í smáum skref-
um með góðum hléum á milli.
Bankinn hefur á því rúma ári sem liðið er frá því
að hann tók að vara við hækkunarferlinu náð að
hækka vexti sína um 0,25%!
Þegar formaður bankastjórnar Seðlabankans
mætti fyrir þingnefnd í vikunni og sagði þar að-
spurð, að ekki væri útilokað að vextir bankans yrðu
neikvæðir á ný, var það túlkað sem svo, að ráðleysi
og ótti hefðu gripið um sig í bankanum. Í framhald-
inu féllu verð á öllum helstu mörkuðum.
Olía á eld óróleika
Frá upphafi þessa árs hefur gætt meiri taugatitr-
ings en áður.
Verð hefur lækkað mikið á flestum mörkuðum.
Olían er sérkapítuli.Verð hennar hefur hrapað nið-
ur í nærri 25 dollara fatið, en samt er haldið áfram
að dæla, því Saudar vilja kyrkja tilraunir Bandaríkj-
anna til að verða sjálfum sér næg í olíu Olíuverð
þarf að vera nærri helmingi hærra en það er nú, svo
að það borgi sig að „sprengja“ (fracking) olíuafurðir
úr bergi.
Nær allar olíubirgðastöðvar heimsins eru að fyll-
Veður eru válynd
og skammdegis-
umræðan ekki hafin
’
Það getur vel verið, að einmitt þegar
heimsástandið er eins og allir vakandi
menn sjá það, þá sé tímabært að landið lúti
öruggri stjórn Pírata, sem vita óneitanlega
meira um niðurhal og tölvuleiki en aðrir
stjórnmálaflokkar. Og varla er lakara að í
stjórnarráðinu búi þeir við aðhald frá Bessa-
stöðum, annað hvort frá Össuri eða Katrínu.
Reykjavíkurbréf12.02.16