Náttúrufræðingurinn - 2015, Side 27

119
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
ofan Kjalarness eru brattar og
óstöðugar. Þar hafa skriður fallið
á öllum öldum byggðar og oft
valdið tjóni á túnum, úthaga og
mannvirkjum. Skriðuföll þar verða
oftast samfara mikilli útkomu
eða leysingum og þetta tvennt
fer oft saman. Fyrir vikið hlaupa
gjarnan margar skriður fram í
sama skriðufallaveðrinu. Frægar
eru hamfarirnar á Kjalarnesi
2. september 1886 þegar stórtjón
varð á flestum jarðeignum undir
Esjuhlíðum og blaðamenn Ísafoldar,
sem komu á vettvang daginn
eftir, töldu 15 nýfallnar skriður
á milli Mógilsár og Esjubergs.18
Það var óhemju rigningarveður
sem þessu olli. Skriðuföll og
grjóthrun verða einnig oft samfara
jarðskjálftum. Stakar skriður geta
líka fallið. Ekki er vitað hvað olli
Öfugskelduskriðunni né hvort
hún var stakur atburður eða ein
skriða af mörgum. Annálar nefna
ekki aðrar skriður þetta vor, sem
var kalt og úrkomusamt. Líklegast
er að stórrigning ásamt með
snjóleysingum hafi sett skriðuna af
stað.
Niðurstöður
Þótt margt hafi verið grafið upp um
þessa skriðu og kotið Öfugskeldu
er ýmsum spurningum ósvarað.
Hverjar voru orsakir skriðunnar?
Hvaðan kom hún? Hver var fallhæð
hennar og hlauplengd? Varð tjón á
skepnum? Hvernig slapp heimilis-
fólkið úr hamförunum og hvað varð
um það? Við þessum spurningum
fást sennilega aldrei svör. Þrátt fyrir
það er ýmislegt ljósara en áður.
Gömul skjöl, varðveitt í Þjóð-
skjalasafni, sýna að skriða sem eyddi
bænum Öfugskeldu á Kjalarnesi, og
talin var hafa fallið árið 1747, sbr.
Ölfusvatnsannál, féll í reynd í maí
1748. Skriðan olli einnig miklu tjóni
í Sjávarhólum og í Skrauthólum
þar sem prestar Kjalnesinga höfðu
setið um langt skeið. Ungur prestur,
Þórður Þórhallason, sem tók við
Kjalarnesprestakalli nokkrum árum
eftir skriðufallið, treysti sér ekki til
að setjast að í Skrauthólum af ótta
við endurtekin skriðuföll, eða lét
svo í veðri vaka. Með bréfaskriftum
við konung og embættismenn
hans í Kaupmannahöfn fékk
hann komið því til leiðar, með
aðstoð sýslumanns Kjalnesinga
og amtmanns, að prestsetrið var
flutt frá Skrauthólum að Móum.
Skriðan setti því afgerandi mark á
byggðasögu Kjalarness.
4. mynd. Hugsanlegar útlínur Öfugskelduskriðunnar frá 1748. Útlínur Sjávarhólaberghlaupsins eru einnig sýndar. Urðarhólar þess hafa hlíft
bænum í Sjávarhólum og bægt skriðunni frá. Vindheimar eru nýbýli. – Possible outlines of the Öfugskelda landslide. Outlines of the prehistor-
ic Sjávarhólar rock slide are also shown. Its debris heaps have saved the Sjávarhólar Farm from the landslide scree.
NFr_3-4 2015_final.indd 119 30.11.2015 16:34