Náttúrufræðingurinn - 2015, Síða 39

131
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
votlendum svæðum. Steindór telur
einnig snarrótarpunt (Deschampsia
cespitosa) með tegundum sem líklega
séu komnar með landnámsmönnum,
en viðurkennir þó að hann sé
landlægur, a.m.k. á Norðurlandi.4
Að mínu mati bendir útbreiðsla
hans nú til þess að hann hafi verið
kominn fyrr til landsins, enda
þótt hann hafi ekki verið búinn að
ná fullri dreifingu um allt landið
við landnám. Á Norðurlandi og
Austurlandi er hann algjörlega
landlægur, vex hvarvetna í grónu
landi frá sjávarmáli upp að 700 m
hæð, hæst skráður í Gilsbakkafjalli
í Skagafirði og norðan í Tindastóli
í 850–900 m. Á sunnanverðu
hálendinu nær hann að jafnaði
upp í 5–600 m hæð. Dreifing hans
á Vestfjörðum var hins vegar mjög
takmörkuð þegar útbreiðsla hans
þar var fyrst könnuð, og bendir
það til að hann sé nýlega aðfluttur
þangað. Þar vantaði hann á stórum
svæðum eða var sjaldgæfur og
aðeins í byggð. Ég tel því líklegt, en
ósannað, að snarrótarpuntur hafi
verið útbreiddur um töluverðan
hluta landsins fyrir landnám en
síðan hafi bæst í þann stofn við
landnámið.
Um margar tegundir sem bárust
til landsins með landnámsmönnum
háttar svo til að nú eru til af þeim
tvær eða fleiri deilitegundir. Önnur
þeirra var fyrir þegar landið var
numið en hin er aðflutt með land-
námsmönnum. Þannig er t.d. með
ilmreyr (Anthoxanthum odoratum).
Af honum eru nú tveir stofnar í
landinu, subsp. alpinum, sem er
landlægur um allt land, og subsp.
odoratum, sem talinn er aðfluttur og
vex einkum á láglendi og í byggð.4,36
Af túnsúru eru einnig tveir stofnar,
subsp. islandicus, sem er landlægur
frá sjávarmáli upp að 900–1.000
m til fjalla, og subsp. acetosa, sem
talinn er aðfluttur við landnám
og hefur nú meginútbreiðslu á
láglendi og í nágrenni við bæi.37
Af vegarfa (Cerastium fontanum) er
stofninn subsp. fontanum talinn vera
innlendur en subsp. vulgare aðfluttur
með manninum um landnám eða
síðar.4,36,38
Steindór Stein dórs son komst
að þeirri niðurstöðu að vallhumall
(Achillea millefolium) væri að öllum
líkindum innfluttur við landnám4
en síðustu rannsóknir benda fremur
til að hluti hans sé eldri í landinu.
Víða á landinu, einkum á öllu Suður-
og Vesturlandi, vex vallhumall
einkum heima við bæi á láglendi.
Þar virðist útbreiðsla hans vera
háð búsetunni (15. mynd). Eggert
Ólafsson og Bjarni Pálsson veittu
því hins vegar athygli strax á 18.
öld að vallhumallinn „óx út um
allt í Þingeyjarsýslu en ekki aðeins
heima við bæi“,19 og Steindór getur
þess að vallhumallinn sé algengur
í sendnum jarðvegi á hálendinu
suður af Þingeyjarsýslum.4 Síðari
rannsóknir sýna að hann er nokkuð
algengur til fjalla frá Eyjafirði og
austur um til Fljótsdalshéraðs, víða
upp að 700 m á Mývatnsöræfum,
Ódáðahrauni og Dyngjufjöllum,
og hæst skráður í 850–900 m á
Skessuhrygg í Höfðahverfi, Gríms-
staðakerlingu á Hólsfjöllum og
Syðri-Hágangi í Vopnafirði.39 Þetta
kemur vel fram þegar kortlögð er
útbreiðsla vallhumals á Íslandi ofan
5–600 m (16. mynd). Útbreiðsla
hans á láglendi nær allt í kring um
landið en útbreiðsla hans ofan 500
m er bundin við landræna svæðið á
norðaustanverðu landinu.
Norski grasafræðingurinn Reidar
Elven skoðaði nýlega vallhumal í
plöntusöfnum á Íslandi og komst að
þeirri niðurstöðu að hér væru tvær
deilitegundir, subsp. millefolium,
sem er algeng á láglendi um allt
land, og subsp. lanulosa, sem hefur
aðalútbreiðslu á austanverðu
Norður landi og norðan verðu há -
lendinu.40 Eftir er að kanna betur
útbreiðslu þessara deilitegunda á
landinu en samkvæmt því sem
þegar hefur komið fram er líklegt
að stofninn subsp. lanulosa hafi
verið landlægur á norðaustanverðu
landinu frá því löngu fyrir landnám,
en subsp. millefolium hafi komið
með landnáms mönnum og dreifst
með þeim um hinn byggða hluta
landsins. Aðalheimkynni Achillea
millefolium subsp. lanulosa eru í
Norður-Ameríku.
Hér hafa nú verið settar fram
tilgátur um hvernig túlka megi
þau útbreiðslumynstur sem birtast
í íslensku flórunni með því að
notast við sjónrænt mat. Lengra má
komast með því að flokka mynstrin
með tölfræðilegum forritum, eins
og dæmi var tilgreint um hér að
ofan.9 Í því tilfelli greindist hópur
plantna sem vex að vísu dreift
um landið en berst að líkindum
með vatnafuglum og einkennir
því vatna- og votlendissvæði
sem hafa aðdráttarafl fyrir fugla
(sbr. Potamogeton alpinus-flokk í
Wasowicsz o.fl. 20149). Með því að
spila áfram með sömu forrit eða
sambærileg er líklegt að finna megi
fleiri útbreiðslumynstur sem dyljast
þegar aðeins er notað sjónrænt mat
við flokkunina.
Summary
Distribution patterns and age of
the Icelandic flora
Data on the distribution of Icelandic
plants based on 10×10 km grid have
been collected since 1970. The resulting
database has been used to produce dis-
tribution maps that can be classified into
various patterns. The most frequent dis-
tribution patterns reflect climatological
factors that influence the distribution of
plants: temperature, continental and
oceanic climate, and snow cover in the
winter. South facing slopes of the south-
ern coast are housing the thermophilic,
southern distribution type (Figs. 1, 2),
while the arctic plants are found equally
at the northern coast as well as in moun-
tains throughout the country (Fig. 3).
Plants with continental distribution type
are bound to the inland of the Northeast
and the highland north of Vatnajökull
Glacier (Figs. 4, 5). The oceanic distribu-
tion type covers the whole southern and
western part of the country and a nar-
row strip along the eastern coast (Figs. 6,
7). Climatic maps showing any of the
climatic factors characterizing continen-
tal versus oceanic climate are very simi-
lar (Fig 8). Plants dependent on pro-
longed snow cover in the winter are
concentrated around the coastal moun-
tains of the Northwest, middle north
and the northernmost part of the eastern
NFr_3-4 2015_final.indd 131 30.11.2015 16:34