Náttúrufræðingurinn - 2015, Side 57

149
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Æðarhreiðrum fjölgaði 1980–1991 og
fjöldi þeirra stóð í stað 1992–2005.
Nokkur fækkun varð um og eftir
2006.
Umræður
Miklar breytingar urðu á fjölda
æðarhreiðra á Íslandi á 20. öld.
Tegundin (a.m.k. dúntekjan) virðist
hafa blómstrað 1900–1930 (að
undanskildu miklu áfalli í kjölfar
frostavetrarins mikla 1918) en síðan
hallaði undan fæti 1931–1958.16,36
Brokey er eina heimild okkar um
tímabilið 1931–1957 og þarf að hafa
það í huga þegar þetta tímabil
er skoðað. Frá og með 1958 stóð
fjöldi hreiðra að mestu í stað til
1980 (byggt á 7 æðarvörpum) en
sums staðar fækkaði hreiðrum lítið
eitt. Á árunum 1980–1991 fjölgaði
hreiðrum samfellt um allt land og
stóð sá uppgangur sums staðar allt
til 1998.
Á heildina litið virðist
æðarhreiðrum hafa fækkað frá
síðustu aldamótum (1998–2001) og
þar með hefur fjarað nokkuð undan
aukningunni sem vart varð 1980–
1990. Vestureyjar á Breiðafirði hafa
hins vegar þá sérstöðu að þar var
fjöldi hreiðra tiltölulega stöðugur
þessi ár. Fjöldi hreiðra í Vestureyjum
var 42% meiri árið 2007 en 1977, sem
virðist hafa verið eitt síðasta árið
í löngum stöðugleikakafla víðast
hvar. Þrátt fyrir þekkt áföll í einstaka
æðarvarpi bendir fátt til verulegrar
fækkunar hreiðra 2008–2013.
Árabreytileiki í fjölda hreiðra
sýnir litla fylgni milli varpa.5 Það
er því nokkur einföldun að nota
heildarvísitölu eða landsmeðaltal
fyrir fjölda hreiðra í svo breytilegum
fuglastofni. Æðarfugl er staðfugl
á Íslandi og kollurnar sýna varp-
stöðvum sínum mikla tryggð, og
reyndar blikarnir líka þó í minna
mæli sé.26 Því má reikna með
lítilli blöndun varpfugla við aðra
stofna þó að yfir veturinn geti
orðið einhver blöndun við stofna á
Austur-Grænlandi og á Svalbarða.
Rannsóknir frá Finnlandi benda
þó til þess að það sé sjaldgæft
að æðarkollur færi hreiðurstæði
sitt, þá sjaldan lengra en nemur
20 metrum, og afar sjaldan milli
eyja.37 Ekki er víst að þessu sé svona
farið alls staðar á Íslandi. Nýhafin
er rannsókn í Breiðafirði þar sem
merktar verða árlega varpkollur í
sjö æðarvörpum til að kanna hvort
varpfuglar færi sig milli eyjanna,
þ.e. sýni mismunandi átthagatryggð
milli eyja og ára. Einnig verður
rannsakaður einstaklingsbreytileiki
við vali á hreiðurstæði og við varp–
árangur.
Gagnasöfnun náði ekki til
Austurlands, en þaðan eru
þekktar stofnbreytingar í a.m.k.
einu æðarvarpi, á Hólmanesi í
Reyðarfirði.38 Sveiflur í því varpi
virðast óverulegar frá 1969 til 1999
en hafa ber í huga að talningar
voru stopular (1969–1970, 1981–
1983 og 1999). Þarna sáust engin
merki um fjölgunina annars staðar
á landinu 1980–1990, en þó vantar
tölur frá 1984–1990 til að hægt sé
að fullyrða um það. Hreiðrin á
Hólmanesi voru fæst árið 1999 (305
talsins) en það ár var reyndar slakt
víða á landinu. Annað hvort hafa
kollur það árið unnvörpum sleppt
varpi34 eða orpið óvenjulega seint
(nærri mánaðamótum maí–júní eða
síðar) og hreiður því farið framhjá
talningafólki. Nýlegt dæmi frá
Íslandi um seint varpár er sumarið
2015 í Breiðafirði (höfundar, óbirt
gögn).
Á Íslandi hafa margir stofnar
sjófugla átt erfitt uppdráttar frá því
um aldamótin 2000.39,40,41,42 Líklegt
er að hér sé um að ræða áhrif
loftslagsbreytinga, og að erfiðleikar
sjófuglanna stafi af atburðum
neðarlega í fæðukeðjum. Skortur
á sandsíli (Ammodytes spp.)42,43 og
loðnu (Mallotus villosus), rauðátu
(Calanus finmarchicus) eða ljósátu
(Euphausiidae) hefur verið
talin skýra fækkun í íslenskum
sjófuglastofnum. Sjávarhiti við
Ísland hækkaði 1998–2003 og
lundavarp hefur gengið illa frá og
með 2005.42 Í byrjun 21. aldar urðu
einnig breytingar á dreifingu og
farleiðum ýmissa fiska, s.s. loðnu,44,45
skötusels (Lophus piscatorius)46,47 og
makríls (Scomber scombrus)48 sunnan
úr höfum. Loðnan virðist hafa
hörfað nokkuð norður á bóginn
meðan hinir koma sunnan að og
sækja inn í landhelgi Íslands. Fyrir
æðarfugl á Íslandi virðist ekki um
beina fylgni að ræða við veðurfar
eða loftslagsbreytingar, nema fyrir
einstök vörp. Tímasetningarnar eru
þó áhugaverðar, þ.e. hámark í fjölda
æðarhreiðra 1991–1998, en síðan
byrjar fjöldi hreiðra að dala um
svipað leyti og umskipti verða til
hins verra fyrir aðra sjófugla 1998–
2005. T.d. fækkar æðarhreiðrum
víða um og eftir 2005, en það ár
hefst niðursveifla í loðnu.49,50 Talið
er að loðna geti verið mikilvæg fæða
æðarfugls á útmánuðum.51
Fjöldi æðarhreiðra náði hámarki
milli 1990 og 2000, nokkru áður
en hrun hófst í varpárangri
sjófuglastofna. Auk þess fækkaði
æðarhreiðrum frá og með 2001–
2003. Hækkaður sjávarhiti gæti hafa
dregið úr framboði á kræklingi
(Mytilus edulis) fyrir æðarfugl21 en
kræklingur er lykilfæða æðarfugls
um allt útbreiðslusvæðið, einkum
að vetrarlagi.52 Rannsókn frá
Danmörku sýndi að æðarfuglar
sem þurftu að treysta á aðra fæðu
en krækling utan varptíma voru í
lakara líkamsástandi en þeir sem
gátu étið krækling.52 Ef spár um
hlýnandi loftslag næstu áratugi
ganga eftir má vænta áhrifa á vöxt
villts kræklings í fjörum við Ísland.
Í tilraun á kræklingum í eldiskerum
með vatnshita sem samsvaraði
mildari og kaldari vetrum reyndust
kræklingar í 3,6 °C hlýrri kerum
en sem nam sjávarhita hafa 11%
minni vefjamassa en þeir sem voru
hafðir í samanburðarkerum með
venjulegum sjávarhita, frá janúar
til mars.53 Af þessu má ráða að
loftslagshlýnun með hækkandi
sjávarhita hafi neikvæð áhrif
á krækling. Hins vegar bendir
ýmislegt til að mildara loftslag
hafi stundum bein jákvæð áhrif á
æðarfuglana sjálfa, a.m.k. þegar
hraðari vorbráðnun íss hleypir
æðarkollunum fyrr í varpið. Þá
hafa mildari vetur í Eystrasalti
verið tengdir betra líkamsástandi
varpkollna.54 Það er mönnum
NFr_3-4 2015_final.indd 149 30.11.2015 16:34