Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2015, Síða 68

Náttúrufræðingurinn - 2015, Síða 68
Náttúrufræðingurinn 160 Heimildir 1. Helgi Jónsson 1895. Studier over Öst-Islands Vegetation. Botanisk Tidsskrift, 20. Bind. Bls. 42. 2. Helgi Jónsson 1900. Vegetationen paa Snæfellsnes. Vidensk. Medd. fra den Naturhist. Forening i Kjöbenhavn. 15–97. 3. Hesselbo, A. 1918. The Bryophyta of Iceland. Botany of Iceland, Vol. I, Part II. Bls. 626. 4. Steindór Steindórsson 1945. Studies on the Vegetation of the Central Highland of Iceland. – Bot. of Iceland. Vol III, part 4. Bls. 450. 5. Steindór Steindórsson 1964. Gróður á Íslandi, Reykjavík. Bls. 137. 6. Steindór Steindórsson 1966. Um hálendisgróður Íslands, 3. hluti. Flóra 4. Bls. 88. 7. Helgi Hallgrímsson og Hörður Kristinsson 1965. Um hæðarmörk plantna á Eyjafjarðarsvæðinu, Flóra 3: 9–74. 8. Sigmundur Einarsson (ritstj.) o.fl. 2000. Náttúruverndargildi á virkjunar- svæðum norðan jökla. Náttúrufræðistofnun Íslands 9/2000. Bls. 46 og 125. 9. Snorri Baldursson 2014. Lífríki Íslands. Forlagið, Reykjavík. 407 s. Bls. 279. 10. Ingibjörg Svala Jónsdóttir 2014. Vistfræði mosa í ljósi loftslagsbreytinga. Náttúrufræðingurinn 84 (3–4): 99–112. 11. Hesselbo, A. 1918. The Bryophyta of Iceland. Botany of Iceland, Vol. I (2). Bls. 423. 12. Bergþór Jóhannsson 1999. Íslenskir mosar. Hornmosar og 14 ættir soppmosa, Fjölrit Náttúrufræðistofnunar 38. 26–27. um höfundinn Helgi Hallgrímsson (f. 1935) er líffræðingur að mennt. Helgi var forstöðumaður Náttúrugripasafnsins á Akureyri í aldarfjórðung og ritstjóri Týlis – tímarits um náttúrufræði og náttúruvernd – í 15 ár. Hann hefur mest fengist við rannsóknir á íslenskum sveppum og vatnalífi og ritað bækur um þau efni auk fjölda tímaritsgreina. Helgi er búsettur á Egilsstöðum og fæst við ritstörf og grúsk. Póst- og netfang höfundar Helgi Hallgrímsson Lagarási 2 700 Egilsstöðum hhall@simnet.is Hélumosi (Anthelia) Hesselbo taldi Anthelia nivalis (Sw.) Limpr. vera samnefni við Anthelia juratzkana (Limpr.) Trev., og segir um þessa tegund í Botany of Iceland 1918: Very common on damp gravelly flats, irrigated by melting snow, somewhat rarer on damp gravelly ground, along streams or on damp rocks. This plant has its main distribution on mountain heights, where on the clayey or gravelly flats next to the snow-covered areas, it forms large continuous carpets of peculiar blu- ish-black colour, often mixed with Salix herbacea or with other Bryo- phyta, such as Alicularia geoscypha, Lophozia ventricosa and Polytrichum sexangulare.11 Hann segir vaxtarlagið allt annað þegar tegundin vex í votlendi en í skorpunni til fjalla. Anthelia julacea (L.) Dum. telur hann mun sjaldgæfari og vaxa aðeins á láglendi. Alicularia geoscyphus kallast nú Nardia geoscyphus, hún er algeng um land allt. Lophozia ventricosa er sömuleiðis algeng í snjódældum. Þær eru af flokki soppmosa, eins og Anthelia. Polytrichum sexangulare (snælubbi) er mjög algeng snjódældategund af flokki blaðmosa. Í riti Bergþórs Jóhannssonar um horn- og soppmosa frá 1999 er lýst tveimur tegundum af Anthelia, sem hann kallar hélumosa, þ.e. A. julacea (vætuhélu) og A. juratzkana (heiðahélu). Hann segir þá fyrri vera einkynja en þá síðari tvíkynja, en annars eru þær mjög líkar. Í inngangi ritsins kemur fram að þeim sé oft ruglað saman, og „kæmi til greina að telja A. juratzkana aðeins undirtegund af A. julacea.“ Hann telur A. juratzkana miklu algengari, dreifða um allt land, og lýsir henni svo: Mjög smáar plöntur, grænar, brún- leitar, gulbrúnar, grágrænar eða blá- gráar. Þurrar plöntur hvítleitar eða gráar. Plöntur eru oft þaktar hvítum þráðum. Stundum er svo mikið af þeim, að þeir mynda samfellda, gráa ló. [...] Vex í snjódældum, á berum moldarjarðvegi, í flögum, á áreyrum og rökum flesjum, á rökum klettum, oft við læki og í hraunum (3. mynd).12 Bergþór birtir útbreiðslukort í ritinu og má þar sjá að tegundin er algeng um land allt. Anthelia julacea er hins vegar sjaldgæf og ófundin á Norðurlandi. Anthelia juratzkana er vel þekkt snjódældategund í Skandinavíu og myndar þar gróðurlendi sem almennt er kallað Anthelietum, sömuleiðis í Alpafjöllum og víðar til fjalla. Mig grunar þó að hin dæmigerða mosaskorpa sé séríslenskt fyrirbæri, sem skapast af sérstökum aðstæðum loftslags eða veðurfars og jarðvegs, m.a. af áfoki frá jarðeldasvæðum og uppblásnum jarðvegi, enda hef ég hvergi séð hennar getið annarsstaðar. Bergþór Jóhannsson greindi eftirfarandi mosategundir á sýnishorni af mosaskorpu, sem ég tók úr snjódæld í um 100 m hæð y.s. við Kaldárgil í Jökulsárhlíð 12. ágúst 1998: Anthelia juratzkana, Cephalozia ambigua, Cephaloziella varians, Lopho- zia sudetica, Nardia breidleri og Nardia geoscyphus. Orðið mosamold er fremur óheppilegt um þetta fyrirbæri, enda er það aðeins orðið til vegna líkingar við mold. Orðið mosaskorpa er meira sannnefni, enda kallaði Helgi Jónsson það „Skorpe“ á dönsku, er hann lýsti því fyrst. Ég þakka Ágústi H. Bjarnasyni fyrir yfirlestur og öflun heimilda. NFr_3-4 2015_final.indd 160 30.11.2015 16:35

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.