Náttúrufræðingurinn - 2015, Qupperneq 68

Náttúrufræðingurinn
160
Heimildir
1. Helgi Jónsson 1895. Studier over Öst-Islands Vegetation. Botanisk
Tidsskrift, 20. Bind. Bls. 42.
2. Helgi Jónsson 1900. Vegetationen paa Snæfellsnes. Vidensk. Medd. fra
den Naturhist. Forening i Kjöbenhavn. 15–97.
3. Hesselbo, A. 1918. The Bryophyta of Iceland. Botany of Iceland, Vol. I,
Part II. Bls. 626.
4. Steindór Steindórsson 1945. Studies on the Vegetation of the Central
Highland of Iceland. – Bot. of Iceland. Vol III, part 4. Bls. 450.
5. Steindór Steindórsson 1964. Gróður á Íslandi, Reykjavík. Bls. 137.
6. Steindór Steindórsson 1966. Um hálendisgróður Íslands, 3. hluti. Flóra 4.
Bls. 88.
7. Helgi Hallgrímsson og Hörður Kristinsson 1965. Um hæðarmörk
plantna á Eyjafjarðarsvæðinu, Flóra 3: 9–74.
8. Sigmundur Einarsson (ritstj.) o.fl. 2000. Náttúruverndargildi á virkjunar-
svæðum norðan jökla. Náttúrufræðistofnun Íslands 9/2000. Bls. 46 og
125.
9. Snorri Baldursson 2014. Lífríki Íslands. Forlagið, Reykjavík. 407 s. Bls.
279.
10. Ingibjörg Svala Jónsdóttir 2014. Vistfræði mosa í ljósi loftslagsbreytinga.
Náttúrufræðingurinn 84 (3–4): 99–112.
11. Hesselbo, A. 1918. The Bryophyta of Iceland. Botany of Iceland, Vol. I (2).
Bls. 423.
12. Bergþór Jóhannsson 1999. Íslenskir mosar. Hornmosar og 14 ættir
soppmosa, Fjölrit Náttúrufræðistofnunar 38. 26–27.
um höfundinn
Helgi Hallgrímsson (f. 1935) er líffræðingur að mennt.
Helgi var forstöðumaður Náttúrugripasafnsins á
Akureyri í aldarfjórðung og ritstjóri Týlis – tímarits um
náttúrufræði og náttúruvernd – í 15 ár. Hann hefur mest
fengist við rannsóknir á íslenskum sveppum og vatnalífi
og ritað bækur um þau efni auk fjölda tímaritsgreina.
Helgi er búsettur á Egilsstöðum og fæst við ritstörf og
grúsk.
Póst- og netfang höfundar
Helgi Hallgrímsson
Lagarási 2
700 Egilsstöðum
hhall@simnet.is
Hélumosi (Anthelia)
Hesselbo taldi Anthelia nivalis (Sw.)
Limpr. vera samnefni við Anthelia
juratzkana (Limpr.) Trev., og segir um
þessa tegund í Botany of Iceland 1918:
Very common on damp gravelly
flats, irrigated by melting snow,
somewhat rarer on damp gravelly
ground, along streams or on damp
rocks.
This plant has its main distribution
on mountain heights, where on the
clayey or gravelly flats next to the
snow-covered areas, it forms large
continuous carpets of peculiar blu-
ish-black colour, often mixed with
Salix herbacea or with other Bryo-
phyta, such as Alicularia geoscypha,
Lophozia ventricosa and Polytrichum
sexangulare.11
Hann segir vaxtarlagið allt annað
þegar tegundin vex í votlendi en í
skorpunni til fjalla. Anthelia julacea
(L.) Dum. telur hann mun sjaldgæfari
og vaxa aðeins á láglendi. Alicularia
geoscyphus kallast nú Nardia
geoscyphus, hún er algeng um land
allt. Lophozia ventricosa er sömuleiðis
algeng í snjódældum. Þær eru af
flokki soppmosa, eins og Anthelia.
Polytrichum sexangulare (snælubbi)
er mjög algeng snjódældategund af
flokki blaðmosa.
Í riti Bergþórs Jóhannssonar um
horn- og soppmosa frá 1999 er
lýst tveimur tegundum af Anthelia,
sem hann kallar hélumosa, þ.e. A.
julacea (vætuhélu) og A. juratzkana
(heiðahélu). Hann segir þá fyrri
vera einkynja en þá síðari tvíkynja,
en annars eru þær mjög líkar. Í
inngangi ritsins kemur fram að
þeim sé oft ruglað saman, og „kæmi
til greina að telja A. juratzkana aðeins
undirtegund af A. julacea.“ Hann
telur A. juratzkana miklu algengari,
dreifða um allt land, og lýsir henni
svo:
Mjög smáar plöntur, grænar, brún-
leitar, gulbrúnar, grágrænar eða blá-
gráar. Þurrar plöntur hvítleitar eða
gráar. Plöntur eru oft þaktar hvítum
þráðum. Stundum er svo mikið
af þeim, að þeir mynda samfellda,
gráa ló. [...] Vex í snjódældum, á
berum moldarjarðvegi, í flögum,
á áreyrum og rökum flesjum, á
rökum klettum, oft við læki og í
hraunum (3. mynd).12
Bergþór birtir útbreiðslukort í
ritinu og má þar sjá að tegundin er
algeng um land allt. Anthelia julacea
er hins vegar sjaldgæf og ófundin
á Norðurlandi. Anthelia juratzkana
er vel þekkt snjódældategund í
Skandinavíu og myndar þar
gróðurlendi sem almennt er kallað
Anthelietum, sömuleiðis í Alpafjöllum
og víðar til fjalla. Mig grunar þó
að hin dæmigerða mosaskorpa sé
séríslenskt fyrirbæri, sem skapast af
sérstökum aðstæðum loftslags eða
veðurfars og jarðvegs, m.a. af áfoki
frá jarðeldasvæðum og uppblásnum
jarðvegi, enda hef ég hvergi séð
hennar getið annarsstaðar.
Bergþór Jóhannsson greindi
eftirfarandi mosategundir á
sýnishorni af mosaskorpu, sem ég
tók úr snjódæld í um 100 m hæð y.s.
við Kaldárgil í Jökulsárhlíð 12. ágúst
1998: Anthelia juratzkana, Cephalozia
ambigua, Cephaloziella varians, Lopho-
zia sudetica, Nardia breidleri og Nardia
geoscyphus.
Orðið mosamold er fremur
óheppilegt um þetta fyrirbæri, enda
er það aðeins orðið til vegna líkingar
við mold. Orðið mosaskorpa er meira
sannnefni, enda kallaði Helgi
Jónsson það „Skorpe“ á dönsku,
er hann lýsti því fyrst. Ég þakka
Ágústi H. Bjarnasyni fyrir yfirlestur
og öflun heimilda.
NFr_3-4 2015_final.indd 160 30.11.2015 16:35