Morgunblaðið - 08.12.2016, Qupperneq 64

64 .
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. DESEMBER 2016
BÆKUR
IB ehf | Fossnes A | 800 Selfoss | ib.is
Nánari upplýsingar ib.is
Amerískirbílar
Sími 4 80 80 80
Eigum E-load dekk fyrir
pallbíla á góðu verði
GOODYEAR WRANGLER 265/70R18 á aðeins 138.000 kr. settið
MICHELIN LTX 265/70R18 á aðeins 138.000 kr. settið.
Ríkisstjórnin sem hér átti í hlut
var um margt söguleg. Eftir kosn-
ingar í árslok 1979 hafði reynst
ógerningur að mynda starfhæfan
meirihluta og
hafði Kristján
Eldjárn forseti
lagt drög að
myndun ut-
anþingsstjórnar
undir forsæti Jó-
hannesar Nordal
seðlabanka-
stjóra. Í kosn-
ingunum höfðu
vinstriflokkarnir
tveir tapað miklu fylgi, vinstri-
sveiflan var á undanhaldi og allan
níunda áratuginn voru þeir til sam-
ans með undir 30% fylgi. Fram-
sóknarflokkurinn endurheimti fylg-
istap sitt frá 1978 en
Sjálfstæðisflokkurinn var enn
nokkuð fjarri sínu besta með 35%.
Átök milli tveggja fylkinga settu
um þetta leyti mjög mark sitt á
ímynd og starf flokksins. Þetta
voru ekki harðar hugmynda-
fræðilegar deilur heldur áratuga-
löng togstreita milli Geirs Hall-
grímssonar formanns og Gunnars
Thoroddsen varaformanns. Báðir
áttu sína fylgismenn, Morgun-
blaðið og fráfarandi flokksforysta
höfðu stutt Geir til formanns 1973,
hann var hugsjóna- og fram-
kvæmdamaður en Gunnar þótti til-
komumeiri að atgervi. Geir varð
ekki jafn vinsæll stjórnmálamaður
út fyrir raðir flokksmanna líkt og
t.d. Ólafur Thors og Bjarni Bene-
diktsson enda var öll framkoma
stjórnmálamanns farin að skipta
meira máli þegar sífellt stærri
hluti stjórnmálaumræðu fór fram í
sjónvarpi.
Í febrúar 1980 hjó Gunnar Thor-
oddsen á Gordíonshnút þessarar
stjórnarkreppu og myndaði ríkis-
stjórn með Framsóknarflokki og
Alþýðubandalagi ásamt tveimur
sjálfstæðisþingmönnum og hétu
aðrir tveir stjórninni hlutleysi.
Þetta gerði hann í fullkominni and-
stöðu við meirihluta þingflokksins
og formann og því hafði átt sér
stað sögulegur klofningur á hægri
vængnum. Sáu alþýðubandalags-
menn myndun stjórnarinnar sem
kærkomið tækifæri til að valda
sundrungu innan Sjálfstæðisflokks-
ins. Stjórnarsamstarfið gekk nær
alla tíð brösuglega. Engu að síður
náðist samstaða um umbætur í vel-
ferðarmálum. Í kjarasamningum
1980 náði Alþýðusamband Íslands
að tryggja breytingar á lögum um
fæðingarorlof þannig að allar kon-
ur, einnig heimavinnandi, ættu rétt
á þriggja mánaða launum sem
tóku mið af atvinnuþátttöku
þeirra. Þá voru greiðslur fæðing-
arorlofs færðar alfarið frá At-
vinnuleysistryggingasjóði yfir til
Tryggingastofnunar. Ári síðar voru
atvinnuleysisbætur hækkaðar,
bótadögum fjölgað úr 130 í 180 á
tólf mánaða tímabili og bótarétt-
urinn rýmkaður. Að auki hleypti
ríkisstjórnin af stokkunum áætlun
um byggingu 1.500 íbúða í verka-
mannabústöðum en einungis tókst
að ljúka við 700 þeirra.
Veður gerðust válynd í efna-
hagsmálum 1982, á einu ári hröp-
uðu loðnuveiðar úr 641.000 tonnum
í 13.000 og þorskafli dróst saman
1981-83 úr 460.000 tonnum í
294.000 og raunar fór hann aldrei
aftur á öldinni yfir 400.000 tonn á
ári. Ríkisstjórninni gekk illa að
komast að samkomulagi um við-
brögð við þessum þrengingum og
var hún einkum ráðþrota gagnvart
verðbólgu sem nam 60% á árs-
grundvelli 1982 og fór um skeið
upp í þriggja stafa tölu 1983. Í árs-
byrjun 1981 voru tvö núll skorin
aftan af íslensku krónunni og stóð
hún þá jafnfætis norrænum gjald-
miðlum. En þetta jók ekki tiltrú á
krónunni, á fyrstu 30 mánuðunum
tapaði hún þriðjungi verðgildis
síns og ekkert kom út úr sam-
stilltu átaki gegn verðbólgu sem
átti að fylgja myntbreytingunni úr
hlaði. Í ríkisstjórninni var deilt um
hvort ekki yrði að taka á þessum
þrengingum með nýjum aðferðum,
þ.e. hætta að rétta atvinnuvegina
af með gengisfellingum og almenn-
um niðurfærsluleiðum til að lækka
launakostnað. Þess í stað skyldi
beita aðhaldi í ríkisfjármálum og
reyna að hafa áhrif á hagkerfið
með vaxtabreytingum og stjórn á
peningamagni í umferð.
Slík peningastefna, monetarismi,
var víða að valda kaflaskilum í
hagstjórn Vesturlanda eftir valda-
töku Margaretar Thatcher í Bret-
landi 1979 og Ronalds Reagan í
Bandaríkjunum 1981. Ríkisstjórn
Gunnars Thoroddsen valdi þó að
fara ekki þessa leið, verðbólgan
væri um margt skelfileg en þó
skárri en atvinnuleysið sem var af-
leiðing peningastefnunnar. Í júní
Ljósmynd/Sögufélagið/Erik Thorberg
Forsætisfrændur Forsætisráðherrar Norðurlanda hvíla sig frá fundahöldum í Staur norður af Ósló í maí 1980. Frá
vinstri: Mauno Koivisto Finnlandi, Gunnar Thoroddsen, Anker Jørgensen Danmörku, Torbjörn Fälldin Svíþjóð og
Odvar Nordli Noregi. Á þessu fyrsta starfsári Gunnars komu norrænu ráðherrarnir þrisvar sinnum saman til að
ræða einkum um samstillt átak í orkumálum í ljósi olíukreppunnar frá 1979.
„Heldur inflation en þessar hörmungar“
Í níunda og síðasta bindi Sögu Íslands er til umfjöllunar
90 ára skeið sem hefst í árslok 1918, þegar Ísland varð
sjálfstætt ríki, og því lýkur í ársbyrjun 2009, þegar
bankahrun og búsáhaldabylting skóku íslenskt sam-
félag. Jón Karl Helgason, Pétur Hrafn Árnason og Sig-
urður Líndal draga upp mynd af mannlífi og menningu
í samfélagi sem var eitt hið fátækasta í Vestur-Evrópu
en var um miðbik 20. aldar komið í hóp þeirra efnuð-
ustu. Í kaflanum sem hér fer á eftir er sagt frá sögu-
legri stjórnarmyndun í lok áttunda áratugarins.