Morgunblaðið - 08.12.2016, Síða 66

66 .
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. DESEMBER 2016
BÆKUR
Skólar & námskeið
fylgir Morgunblaðinu
þriðjudaginn 3. janúar
NÁNARI UPPLÝSINGAR:
Katrín Theódórsdóttir
Sími: 569 1105 kata@mbl.is
PÖNTUN AUGLÝSINGA:
fyrir kl. 16 fimmtudaginn
22. desember.
–– Meira fyrir lesendur
SÉRBLAÐ
Í blaðinu verður fjallað um þá
fjölbreyttu flóru sem í boði er fyrir
þá sem stefna á frekara nám.
Rektorsembætti Kaupmannahafnar-
háskóla gekk milli manna ár í senn og
Worm tók við því í annað sinn síð-
sumars 1636, um það leyti sem Jón
lærði bjóst til ferðar úr Bjarnarey.
Áður hafði hann verið rektor 1628–
1629. Háskólaráðið fundaði nokkuð
títt, yfirleitt ekki sjaldnar en þrisvar í
mánuði enda í mörg horn að líta við
stjórnun skólans.
Fyrir utan fyr-
irlestra og próf-
anir stúdenta
fjallaði það á lat-
ínuskotnu máli
um fjármál, hús-
næði bókasafns,
rekstur sveita-
bæja sem háskól-
inn átti, uppsetn-
ingu vatnspósta á
stúdentagörðunum, misjafna hegðun
stúdenta sem áttu til að móðga sak-
lausa borgara á fylliríum, barna
stúlkur og jafnvel neita að falla á kné
undir lofsöngnum, eins og skelmirinn
Severinus Stirmig sem í þokkabót
hafði barnað stúlku. Barnið dó og þá
vildi hann ekkert með hana hafa. Í
nóvemberbyrjun spurðist ráðið að
beiðni hans majestets kóngsins fyrir
hjá D. Schelig, „Physicus oppidanus“
(borgarlækni), um medicamenta sem
hann hafði látið kvenpersónu í té í Vi-
olstræde, nánar til tekið konu
Dreyers (maðurinn var rennismiður
eða hét þessu nafni). Hún var ljós-
móðir og hafði verið beðin um ráð til
„suppressione fluxus menstrui“, þ.e.
temprunar tíðablóðs.
Öðru hvoru komu galdramál fyrir
ráðið og þá var ekki verra að hafa
sjálfan demónólóginn Jesper
Rasmussen Brochmand til að láta
ljós sitt skína. Til að mynda kom mál
konu frá Magleby í Steensherred fyr-
ir ráðið 5. apríl 1637, í von um að það
gæti skorið úr um sekt hennar. Efa-
semdir voru um að galdraáburðurinn
væri réttur, og einnig var ályktað að
Ingeborrig Hansdatter þyrfti að
rannsakast betur. Á næsta fundi, 12.
apríl, rétt eftir páska, var fyrsta mál
á dagskrá kvörtun Níelsar Aagesön
um að konu hans hafi verið hrint á
gólfið og hún klóruð í andlitið þegar
hún kraup á bæn í kirkjunni á páska-
dag. Þá var rætt um ýmis málefni há-
skólans en fimmta mál á dagskrá var
hinn fangelsaði Íslendingur „Joen
Gúdmandsøn“, sem mættur var að
skipan hans majestets konungsins og
kanslara hans. Bænaskjalið sem sent
var fyrir Jón hafði greinilega virkað.
Það er erfitt að sjá fyrir sér saka-
mann af Íslandi standa fyrir máli
sínu frammi fyrir hálærðum, hempu-
klæddum háskólaráðsmönnum og að
hann hafi búið yfir þekkingu sem í
það minnsta einn þeirra hafði mikinn
áhuga á. Auk „Magnificus Dominus
Rector“, þ.e. Ole Worm, sátu átta
ráðsmenn fundinn. Þeirra á meðal
voru guð- og djöflafræðingurinn Jes-
per Brochmand sem var góður vinur
Brynjólfs Sveinssonar, Thomas
Fincke, tengdafaðir Worms og merk-
ur stærð- og eðlisfræðingur, og
Christen Sørensen Longomontanus
(Longberg) stjörnufræðingur sem á
yngri árum hafði verið aðstoðar-
maður hins mikla stjörnufræðings
Tychos Brahe. Gígur á tunglinu heit-
ir eftir Longomontanusi sem einnig
var prófessor í stærðfræði og gaf
þetta ár út bók um dulspeki talna.
Í bókun ráðsins vottar ekki fyrir
áhuga Worms á málinu enda eru
fundargerðir jafnan stuttaralegar.
Hann hafði þó hugann við Ísland
þessa daga, því 12. apríl eru dagsett
nokkur bréfauppköst þangað. Arn-
grími lærða og Þorláki biskupi sendi
hann rúnabók sína sem kom út árið
áður. Þar getur hann þeirra að góðu
en nefnir Jón lærða hvergi, enda
óvíst að hann hafi vitað hvaða þekk-
ingu Jón lét Þorláki í té. Hann kvart-
ar líka í bréfinu yfir því að síðustu
bréf þeirra hafi tortímst í hafi, sum
skipin farist en sjóræningjar rænt
öðrum. Hann sagðist bíða spenntur
eftir að fá Hauksbók senda frá Þor-
láki. Tvö bréf fóru í Laufás en þar
hafði sá fornfróði öðlingur og skáld
Magnús Ólafsson andast árið áður.
Annað bréfið var til fóstursonar hans
og arftaka, séra Jóns Magnússonar
skálds sem fékk eintak af rúnabók-
inni. Hitt var til Benedikts sonar
Magnúsar sem Worm hafði reynt að
skaffa embætti. Ekkert er minnst á
það í þessum bréfum að þennan dag
yfirheyri Worm delinkventinn Jón
Guðmundsson lærða.
Á fundinum var upp lesinn dómur-
inn yfir Jóni og ýmis gögn önnur sem
hann sjálfur hafði lagt fram („Ats-
hilligt Andet, som han selff lagde i
Rette“). Þá lagði ráðið fáeinar spurn-
ingar fyrir Jón: Hvar hann hefði náð í
þessa bók? Jón kvaðst hafa skrifað
hana upp eftir blöðum í eigu ríks
bónda sem hét „Armund Gudmands-
søn“. Af hverju skrifaði hann bókina?
var spurt og Jón svaraði að Armund-
ur bóndi hefði beðið hann um það af
því hann hafði svo góða rithönd. Hins
vegar hefði bóndinn gleymt að taka
bókina aftur og þess vegna aldrei
haft hana undir höndum. Hvað fynd-
ist Jóni svo um efnið í bókinni? var
spurt. Það var nú bara papisterie
(páfavilla), sagði hann en viðurkenndi
brot sitt, að hafa skrifað þetta upp.
Hins vegar hafi hann ekki kært sig
um neitt slíkt eftir að bréfið kom frá
hans majesteti kónginum um árið.
Hefur hann skrifað meira af svona
löguðu? var spurt. Nei, aldrei svaraði
Jón, og bætti við að hann hefði verið
neyddur til að játa með pyndingum.
Hvað hét þessi galdrakarl sem hann
teldi að hefði komið göldrum á gang
hjá þessum presti? „Torleff Torleffs-
són,“ svaraði Jón.
Varla þekktu aðrir háskólaráðs-
menn en Worm bágbornar aðstæður
á Íslandi, hvað þá að þeir hafi vitað
nokkuð um mannlíf í búðaþyrpingum
undir Jökli. Hins vegar hafði Worm
örugglega veður af galdrahæfileikum
kraftaskálda. Einhvern tíma þegar
hann var rektor kom til hans íslensk-
ur stúdent skelfingu lostinn yfir
landa sínum sem hafði ort til hans
rammt kvæði. Worm sendi eftir
skáldinu sem gekkst við kveð-
skapnum. Hann sá þó ekkert at-
hugavert við innihaldið út frá sinni
takmörkuðu þekkingu á íslensku.
Stúdentinn brast í grát og sagðist
glataður að eilífu. Hann útskýrði ým-
is ill tákn í kvæðinu og sagði að það
yrði honum mikil svívirða ef það bær-
ist til Íslands. Galdurinn myndi fylgja
honum hvert sem hann færi. Worm
sá aumur á pilti og tók skáldið afsíðis,
áminnti það um kristilegar skyldur
og útskýrði dönsk lög gegn galdri. Ef
stúdentinn veiktist, þó ekki væri
nema vegna hræðslu, yrði hann að
koma skáldinu í hendur yfirvalda.
Skáldið lét segjast, viðurkenndi vont
inntak kvæðisins og reif það í tætlur.
Þessi saga er höfð beint eftir Worm
og gætu menn freistast til að álykta
að þarna hafi Jón lærði verið á ferð-
innni. Það er ólíklegt en atvik sem
þetta hefði bent eindregið til sektar
hans. Hins vegar sýnir það ótta
manna við ákvæðaskáldin.
Svör Jóns í yfirheyrslunni eru lið-
leg og skynsamleg. Hann lagði fram
gögn sem voru greinilega skoðuð og á
þeim tekið mark. Hann skýrir tilvist
galdrakversins með því að hann hafi
góða rithönd. Það staðfestir að hann
hafi verið eftirsóttur skrifari. Engin
nöfn finnast í heimildum sem sam-
svara þeim tveim sem Jón nafn-
greinir þó að nafn hins síðarnefnda
minni á nafn Galdra-Leifa. Vel má
vera að Jón hafi hagrætt sannleik-
anum og dregið fjöður yfir kennslu-
störf sín undir Jökli. Jón var greini-
lega var um sig og kvaðst ekkert hafa
fengist við galdur eftir tilskipun kon-
ungs árið 1617, enda mátti með góð-
um vilja líta á iðju hans sem lækn-
ingar frekar en galdur.
Fleira var ekki rætt á fundinum. Á
næsta fundi þrem dögum síðar, 15.
apríl, kvað háskólaráðið upp dóm
sinn. Aftur voru átta menn í ráðinu
auk rektors en ekki alveg þeir sömu.
Brochmand var þar en ekki Longo-
montanus. Ályktun ráðsins er gætin
eins og um galdrakonurnar á fyrri
fundum, yfirvegaðar athugasemdir
en enginn ákafi í sakfellingu. Þeir
fóru mildum höndum um ávirðing-
arnar á hendur Jóni og voru ekki
uppnæmir yfir gjörðum hans eða
kunnáttu. Í ályktuninni segir að yfir-
völd hefðu skipað ráðinu að gefa
skriflegt álit á þessum íslenska Jóni
Guðmundssyni sem sakaður væri um
að hafa skrifað bók með ýmsum tákn-
um sem lýst væri í útlegðardómnum.
Út frá fyrirliggjandi gögnum og játn-
ingu Jóns gæti ráðið hvorki sakfellt
hann né sýknað með góðri samvisku.
Því virtist kristilegt að kóngur sam-
þykkti að málið yrði tekið upp að
nýju og Jón vandlega yfirheyrður af
lénsmanni og biskupi þar sem fyrri
yfirheyrsla hefði verið óvenjuleg og
ólögleg. Guð myndi launa og velsigna
að eilífu slíka konunglega og kristi-
lega þolinmæði. Hins vegar var
galdrakonunni Jóhönnu Nielsdatter,
barnfæddri á Skáni, hvorki sýnd mis-
kunn né þolinmæði í bókun þennan
sama dag. Mælt var með að hún yrði
dæmd „till baal och brand“ með góðri
samvisku út frá þeim gögnum sem
lögð höfðu verið fram í réttinum ....
Konungur fékk niðurstöðu há-
skólaráðs og úrskurður hans átti að
birtast strax eftir þing konungs og
ríkisráðs sem kallað var herradagar.
Yfirleitt voru herradagar á þrenning-
arhátíð, sem árið 1637 bar upp á 4.
júní, en að þessu sinni hafa þeir verið
fyrr því úrskurður konungs er dag-
settur 14. maí. Guðmundur fékk einn-
ig leiðréttingu sinna mála og þeir
feðgar fengu bréf konungs. Þó var
raunum þeirra ekki lokið, því Jón
segir fjandmenn þeirra hafa reynt að
hindra framgang mála með hótunum
og rógi til að koma í veg fyrir heim-
ferð þeirra. Aðrir vildu láta þá sigla á
skipi svikara sem laug því að Guð-
mundur hefði strokið til Englands.
Jón komst um síðir áleiðis til Ís-
lands með Hafnarfjarðarskipi, ung-
um kaupmanni sem fékk kóngsbréfið
til varðveislu. Hann skyldi afhenda
það Pros Mundt höfuðsmanni á
Bessastöðum. Óvinur Jóns rægði
hann við skipstjórann. Ef byr félli,
skyldi hann fleygja Jóni fyrir borð og
sjá hvort ekki rættist úr. Fjölkunn-
ugir fjandmenn vildu ekki að hann
kæmist til Íslands og gátu ekki látið
hann í friði á skipinu. Jón kom sér svo
vel við áhöfnina að enginn úr henni
vildi gera honum mein. Hann og
stýrimaðurinn skiptust á fróðleik.
Stýrimaðurinn hafði verið á skipum
konungs í leiðöngrum til Grænlands
og sagði Jóni frá þeim. Hann sýndi
Jóni líka uppteiknuð gögn um óbrætt
silfur sem fundist hafði í grennd við
Heklu. Jón hafði séð það í Kaup-
mannahöfn meðan hann var þar. Það
staðfestir enn að Jón hafi búið yfir
persónutöfrum og átt auðvelt með að
kynnast fólki. Hann taldi sig í lífs-
hættu á heimleiðinni og segir að þá
hafi ræst það sem spáð hafði verið
fyrir honum með lófalestri sjö árum
áður. Það bendir til að hann hafi þá
þegar haft veður af hugmyndum Goc-
leniusar um handarlínulist (sjá bls.
280). Skipið slapp í gegnum Reykja-
nesröstina en fékk lakari byr en önn-
ur skip. Enda var það úti fyrir Rosm-
hvalanesi þar sem Flankastaðir voru
en Jón var greinilega á þeirri skoðun
að þar væri argasta galdrabæli.
Hugsanegt er að þar hafi búið Tómas
Hallsson sem hann taldi handbendi
Olavs Pedersen. Þar voru mýs,
meinkindur og skollar sem gert gátu
mein. Skipið var því lengi á leiðinni
síðasta spölinn til Hafnarfjarðar þar
sem illa var tekið á móti Jóni.
Jón Guðmundsson (1574-1658) var skáld, fræðimaður,
læknir, náttúrufræðingur, listaskrifari, málari, tann-
smiður, sjálflærður andófsmaður og fyrstur til að skrifa
rit á íslensku um náttúru Íslands. Jón lærði og náttúrur
náttúrunnar heitir ævisaga Jóns sem Viðar Hreinsson
ritar. Hér er birt brot úr bókinni sem segir frá því er
Jón gekk fyrir ráð Hafnarháskóla til að freista þess að
fá útlegðardómi hnekkt. Tilvísunum er sleppt.
Christen Sørensen Longo-
montanus, stærð- og
stjörnufræðingur.
Ole Worm, læknir og forn-
fræðingur.
Thomas Fincke, stærð- og
eðlisfræðingur.
Jesper Brochmand, guð-
og djöflafræðingur.
Jón lærði fyrir háskólaráði