Dagblaðið Vísir - DV - 08.01.2016, Blaðsíða 38

26 Menning Helgarblað 8.–11. janúar 2016
E
itt af því sem mest var rætt
í nýafstöðnu jólabókaflóði
voru opinskáar sjálfsævisögur
– skáldævisögur sem voru
svo bersöglar að þær voru
jafnvel nefndar játningabækur: Jón
Gnarr, Hallgrímur Helgason, Mikael
Torfason, Bjarni Bernharður, Bubbi
Morthens og Þórunn Jarla Valdimars-
dóttir sendu öll frá sér bækur sem
mætti mögulega setja í þennan flokk.
Margir hrósuðu höfundum sem
sögðu frá ofbeldi og erfiðleikum fyrir
hugrekki. Aðrir bentu á að játninga-
bækur væru enn ein birtingarmynd
tíðaranda þar sem fólk væri óvenju til-
búið til að berhátta sjálfið fyrir alþjóð
– og áhugi annarra á þessum myrku
leyndarmálum virtist óþrjótandi: til-
finningaþrungin viðtöl um persónu-
lega harmleiki fólks eru orðin fastur
liður í helgarblöðum og samfélags-
miðlar hafa gefið hverjum einstaklingi
sinn eigin fjölmiðil til að segja eigin
sögu. Sjálfsprottnar fjöldahreyfingar
hafa svo nýtt sér miðlana til að brjóta
niður úrelt tabú og þolendur ofbeldis
hafa notað netið og játninguna til að
losa sig við skömmina sem þeir hafa
burðast með.
Því hefur verið spurt: búum við í
samfélagi játningarinnar? DV kynnti
sér játningar, sjálfsævisögur, persónu-
leg dagblaðaviðtöl, internet-opinber-
anir og viðhorfsbyltingar á samfélags-
miðlum
Sjálfsævisagan fæðist
Manneskjur hafa skrifað um sjálfar sig
frá því að þær þróuðu með sér ritmál
og handhæg skriffæri, en það hvern-
ig sjálfið hefur birst í skrifunum hefur
breyst og þróast. Forngrikkir voru lík-
lega fyrstir til að halda dagbækur og
skrifa reglulega um það sem á daga
þeirra dreif – en þeir köfuðu þó ekki
djúpt ofan í tilfinningalífið eða opin-
beruðu sálarflækjur sínar í skrifunum.
Játningin, sú athöfn að gangast við
og viðurkenna það sem maður vildi
síður að aðrir vissu, hefur sömuleiðis
leikið mikilvægt hlutverk í samfélagi
manna um langt skeið. Manneskja
rifjar upp fyrri athafnir sínar, hugs-
anir, langanir og þrár, og játar svo
hreinskilnislega fyrir einum aðila eða
fleirum það sem hún hefur fund-
ið. Játningin varð stofnanabund-
in athöfn í fornkristnum söfnuðum
þar sem einstaklingnum var gert að
játa veraldlegar (og þar með synd-
ugar) hugsanir sínar fyrir presti –
þetta skriftasakramenti var hreinsun
á sálinni sem var nauðsynleg einstak-
lingnum fyrir gott líf og eftirlíf.
Rómverski guðfræðingurinn og
dýrlingurinn Ágústínus (354–430)
er oft sagður hafa skrifað fyrstu
sjálfsævisöguna, Játningar. Eins og
nafnið gefur til kynna kvaðst hann
ætla að játa hreinskilnislega það sem
hann fyndi djúpt ofan í sálarfylgsnum
sínum. Tilgangurinn var eins og í
skriftasakramentinu að koma auga
á duldar, syndsamlegar langanir og
koma í veg fyrir óæskilegar athafnir.
Bent hefur verið á að kristna játn-
ingin hafi á sama tíma verið gott
tæki fyrir kirkjuna til að hafa stjórn
á hegðun og hugsun safnaðarmeð-
lima. Sú sífellda sjálfsskoðun sem
fylgdi játningunni lét söfnuðinn sífellt
vera á varðbergi gagnvart eigin ósið-
samlegu hugsunum eða athöfnum.
Kenning franska heimspekingsins
Michel Foucault var að þessi stjórn-
tækni hafi raunar verið svo gagn-
leg að hún dreifðist yfir til fjölmargra
annarra stofnana sem fóru í auknum
mæli að hvetja skjólstæðinga sína til
að opna sig fyrir yfirboðara sínum: á
læknastofunni, í skólanum og hjá fé-
lagsfulltrúanum.
„Tækni játninga eða skrifta varð að
almennri forsendu (mann)þekkingar
á 16. öld,“ skrifar Matthías Viðar Sæ-
mundsson bókmenntafræðingur í Ís-
lenskri bókmenntasögu. Hann segir
áhrifin af þessari þróun á bókmennta-
sköpun Evrópu hafa verið augljós:
„með henni óx bókmenntum einstak-
lingsins ásmegin jafnframt því sem
sagnir um goðsögulegar hetjur og
heilaga menn tóku að víkja fyrir frá-
sögnum um venjulegt fólk.“
Vitnisburðir og játningar
„Þróun sjálfsbókmennta er á
margan hátt mjög svipuð hér og á
Vesturlöndum alveg fram að 19. öld.
Þetta voru langsamlega mest ævisögur
heldra fólks, fólks sem var í efri stigum
samfélagsins, biskupasögur og verk
sem voru hugsuð sem fyrirmyndir,“
segir Sigurður Gylfi Magnússon sagn-
fræðingur en hann hefur skrifað
bækurnar Fortíðardraumar og Sjálfs-
sögur, sem báðar fjalla um sjálfsskrif
Íslendinga.
„Þarna voru einstaklingar sem
höfðu skarað fram úr og annað
fólk átti að taka sér til fyrirmyndar.
Ævisöguþættir fólks sem hafði á ein-
hvern hátt leitt lífið voru skrifaðir um
alla Evrópu. Á Íslandi urðu hins vegar
töluverð þáttaskil þegar að fólk fór að
hafa efni á skriffærum, pennum og
blöðum, þá fór alþýðan að segja frá.
Fólk var alltaf að segja sögur, til dæmis
þegar þegar það var að vinna við tó-
vinnuna á vetrarkvöldum í íslenskum
sveitum. Svo fóru ýmsir að taka sig til
og skrifa niður þessar frásagnir,“ segir
Sigurður.
„Þannig varð til alveg gríðarlega
mikið efni sem er varðveitt í hand-
ritasöfnum á Íslandi. Þegar 20. öldin
gekk í garð og sjálfsbókmenntir urðu
að markaðsvöru þá var það ekkert
gríðarlegt stökk fyrir venjulegt fólk
að skrifa sjálfsævisögur sínar. Það er
Menning játninganna
n Af hverju keppist fólk við að berhátta sig tilfinningalega í samtímanum? n Játninga-
Opinberar persónur
og sjúklingur dagsins
Einkalíf í fjölmiðlum
Íslensk blaðamennska fór inn á nýjar
brautir um miðjan níunda áratug þegar
glanstímarit á borð bið Mannlíf og Líf tóku
að keppast við að fjalla sem opinskáast
um einkalíf frægs fólks, að því er fram
kemur í bók Guðjóns Friðrikssonar um
íslenska blaðamennsku. Glansblöðin
tóku opinská, persónuleg viðtöl við fólk
og einkalíf því orðið að umfjöllunarefni,
ekki aðeins á kaffistofum landsins heldur
einnig í opinberum fjölmiðlum. Hér var
þó fyrst og fremst um að ræða fræga
einstaklinga, það sem stundum er kallað
„opinberar persónur“ en hugtakið virðist
gefa til kynna að hið persónulega rými
þeirra, einkalíf, sé í raun ekki einkaeign,
heldur opinbert eða almannaeign.
Áherslan á opinskáar harmsögur úr
einkalífi almennra borgara er oft sögð
hafa aukist á þeim tíma þegar Mikael
Torfason og Illugi Jökulsson ritstýrðu DV.
Mikael sagði í viðtali við DV í desember að
hann væri stoltur af því að hafa tekið þátt í
að opna umræðu um ýmis samfélagsmein,
til dæmis kynferðisofbeldi með því að
birta sík viðtöl. Þannig hafi hinum radd-
lausu oft verið gefinn vettvangur til að
láta rödd sína heyrast. Hann viðurkenndi
þó að harmsögurnar gætu orðið að síbylju:
„Þegar ég var að vinna á 365 fyrir nokkrum
árum var oft verið að grínast með hver
væri sjúklingur dagsins í Ísland í dag. Svo
þetta getur líka orðið að síbylju. En ég
held að þetta hafi jákvæð áhrif,“ sagði
Mikael. „Svona eigum við í samtali um það
í hvernig samfélagi við viljum búa.“
Nú er hins vegar svo komið að opinskáar
persónulegar frásagnir eru jafnvel orðnar
tæki listamanna til að fá nokkra umfjöllun
um verk sín.
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
Leggstu í sófann og
opnaðu þig Vaxmynd af
Sigmund Freud á Madame
Tussaud's í Berlin. Freud var
frumkvöðull í sálgreiningu
og samræðumeðferð.
Asus fartölva
Tryggðu þér áskrift að
DV og Asus-fartölvu
Apple TV Tryggðu þér
áskrift að DV og Apple TV
2
Miði á Bieber
Tryggðu þér áskrift
að DV og miða á
Justin Bieber
9.9. 2016
1
Taktu tilboðinu á tilbod.dv.is
3
Nú tryggir áskrift að DV þér miða
á Bieber, Apple TV eða fartölvu
tryggðu
þér áskrift
núna!