Dagblaðið Vísir - DV - 08.01.2016, Blaðsíða 39

Menning 27Helgarblað 8.–11. janúar 2016
Menning játninganna
bækur, kviðristuviðtöl og opinberunarbyltingar á samfélagsmiðlum áberandi á árinu
mjög óvenjulegt hversu mikið efni við
höfum frá venjulegu fólki. Úti í heimi
eru það skáldin og fræga fólkið sem
skrifa, og í dag höfum farið meira í
þann farveg á Íslandi.“
Þessar sjálfsævisögur alþýðufólks-
ins voru þó sjaldnast opinskáar játn-
ingar en frekar vitnisburður um tím-
ana sem það hafði lifað. Sigurður
Gylfi skiptir sjálfsskrifum Íslendinga
í nútímanum þannig í tvo flokka: þau
skrif sem tilheyra menningu vitnis-
burðarins og þau sem tilheyra menn-
ingu játninganna.
„Í menningu vitnisburðarins er
það venjulegt fólk sem stígur fram og
lýsir þátttöku sinni í mótun hins unga
lýðfrjálsa ríkis. Þetta eru bændur og
alþýða landsins sem byrja yfirleitt á
því að segja: „ég hef ekki frá mörgu að
segja, en ég ætla samt að segja mína
sögu.“ Það er þá yfirleitt einhvers kon-
ar baráttusaga þar sem fólk rís upp úr
fátækt og eymd og verður að nýtum
þjóðfélagsþegnum. Þetta er einkenni
mjög margra bóka sem koma út á fyrri
hluta 20. aldar. Á níunda áratugnum
erum við svo stödd í menningarlegu
rými sem við getum kallað menn-
ingu játninganna. Þetta helst í hend-
ur við þróun á dagblaðamarkaði því
þá hefjast kviðristuviðtölin þar sem
menn játa á sig allar syndir heimsins,“
segir Sigurður og nefnir til að mynda
uppvaxtarsögu Sigurðar A. Magnús-
sonar Möskva morgundagsins frá ár-
inu 1981 sem dæmi um sjálfsævisögu
sem getur flokkast innan menningar
játningarinnar.
„Bækur Sigurðar A. vöktu alveg
gríðarlega mikla athygli, því þar
talaði hann fjálglega um sitt fólk og
sagði umbúðalaust frá kostum þess
og göllum. Þetta voru metsölubækur
og þegar menn hækka rána svona þá
fylgja aðrir í kjölfarið,“ segir Sigurður
Gylfi.
„En það er hægt að segja að slíkar
játningar hafi verið gengisfelldar á
undanförnum árum. Sögur af kyn-
ferðisofbeldi eru til dæmis orðinn
hversdagslegur viðburður. Það er
eigin lega ekkert sem getur komið þér
á óvart lengur. En staðreyndin er sú að
líf fólks er orðið söluvara, fólk keppist
við að selja hana, og það er enginn
lengur sem byrjar sína bók á því að
segja: „ég hef eiginlega ekki frá neinu
að segja“.“
Skáldævisaga fyrir
margræða sjálfsmynd
Bækurnar sem hafa verið
svo áberandi í nýafstöðnu
jólabókaflóði falla flestar
ef ekki allar í síðarnefnda
flokkinn sem Sigurður
Gylfi nefnir: menningu
játninganna. Þær eiga
hins vegar meira sam-
eiginlegt því þær eru svo-
kallaðar skáldævisögur.
Slík verk hafa ýmist verið
nefnd auto-fiction, fict-
ional autobiography eða
faction á ensku.
Hugtakið skáldævisaga
hefur fest á íslensku eftir að
Guðbergur Bergsson titlaði
sjálfsævisögulegar bækur
sínar þannig – en áður
höfðu Halldór Laxness, Þórbergur
Þórðarson, Benedikt Gröndal og fleiri
skrifað slíkar bækur. Orðið er yfirleitt
látið ná yfir verk þar sem höfund-
urinn nálgast líf sitt út frá forsend-
um skáldskaparins og leikur sér með
minningar sínar og sjálfsmyndir.
Þetta eru verk þar sem menn nýta sér
þætti úr ævi sinni með það fyrir aug-
um að búa til áhugaverð bókmennta-
verk, frekar en að segja satt og rétt frá
öllum atvikum.
„Skáldævisagan býður upp á leik
með sjálfsmyndir, tungumálið og
veruleikann sem hin hefðbundna
sjálfsævisaga gerir ekki,“ segir Soffía
Auður Birgisdóttir bókmennta-
fræðingur sem hefur rannsakað
skáldævisöguleg skrif Þórbergs.
Vel gæti verið að þessi bók-
menntagrein henti okkur sérstak-
lega vel í dag til að skrifa um sjálfið.
Á seinni hluta 20. aldarinnar varð af-
stæðishyggja um sannleikann áber-
andi og efasemdir fóru vaxandi um
að sjálfið væri eitthvað eitt og óbreyt-
anlegt sem auðvelt væri að miðla á
einfaldan máta – sérstaklega manns
eigið sjálf.
„Ég held að sú hugmynd að
maðurinn eigi sér í raun
mörg sjálf komi mjög
víða fram, það er leikur
með þessi ólíku sjálf. Það
er einhvers konar andóf
gegn þeim mannskiln-
ingi upplýsingarinnar að
maðurinn sé heildstæð
vera, frjáls, heil og geti
auðveldlega náð utan
um sjálfan sig. Við sjáum
til dæmis vaxandi efa-
semdir um sjálfið í titlum
íslenskra sjálfsævisagna
á undanförnum árum:
Einhverskonar ég, og Ég,
ef mig skyldi kalla, eftir
Þráin Bertelsson, Lygasaga
eftir Lindu Vilhjálmsdóttur
og fleiri,“ segir Soffía Auður.
Höfundurinn í
aðalhlutverki
Tilhneiging skáldsagnahöfunda til að
fjarlægast hreinan skáldskap og vinna
frekar út frá staðreyndum og sagn-
fræði hefur verið áberandi í vestræn-
um bókmenntum á undanförnum
árum – sérstaklega hefur verið bent á
að höfundar setji í auknum mæli eigið
sjálf í forgrunn.
Sjálf skáldsagnahöfundarins
hefur þannig brotist fram í norræn-
um skáldsögum og víðar undanfar-
inn áratug og ber þar kannski helst að
nefna ótrúlega velgengni norska rit-
höfundarins Karl Ove Knausgaard og
ítarlegs sex binda sjálfsævisögulegs
bókaflokks hans, Baráttan mín (n.
Min kamp). Engin athöfn eða hugs-
un er of hversdagsleg eða persónuleg
til að vera útilokuð í þessu nákvæma
þrekvirki Knausgaards.
„Stundum er spurt hvort að þetta
sé viðbragð við því að bókmennta-
fræðingar vildu úthýsa höfundinum
út úr bókmenntafræðiumræðu.
Franski bókmenntafræðingur-
inn Roland Barthes lýsti því yfir að
Hvað er satt í skáldævisögunni?
Sannleikur eða skáldskapur
Þegar snert er á viðkvæmum málum í
bókum þar sem mörk skáldskapar og
staðreyndaskrifa eru óljós blossa oftar en
ekki upp deilur.
Árið 2006 viðurkenndi bandaríski höf­
undurinn James Frey að stór hluti drama­
tískrar frásagnar í endurminningariti hans
A Million Little Pieces, sem hafði meðal
annars verið hampað af játningavið­
taladrottningunni Oprah Winfrey, væri
ýktur eða byggði yfirhöfuð ekki á hans
eigin ævi. Hins vegar bar hann fyrir sig
að endurminningar (e. Memoir) byggðu
á tilfinningaminni en ekki staðreyndum.
Hann sagði síðar frá því hvernig bókinni
hefði verið hafnað af útgáfufyrirtækjum
þegar hann kynnti hana sem skáldsögu
en þau gripið hana um leið og hún var
kynnt sem endurminningarit.
Deilur spruttu einnig upp um
sanngildi frásagna Jóns Gnarr af
kynferðisofbeldi í Héraðsskól­
anum að Núpi á Dýrafirði í bók
sinni Útlaganum. Jón Gnarr titlar
Útlagann sem skáldævisögu en
engu að síður tók Fréttablaðið frásögnina
sem sannleika og sló upp á forsíðu með
fyrirsögninni „Gróft ofbeldi viðgekkst á
Núpi.“
Margir sem þekktu til skólans á Núpi
stigu fram og töldu að ekkert slíkt
ofbeldi hefði viðgengist. Jón Gnarr
stóð þó við frásögnina. Í viðtali í DV í
nóvember sagðist hann ekki hafa tekið
sér skáldaleyfi – að minnsta kosti ekki
meðvitað. „Ég hef sagt það um
bækurnar mínar, að það er engin
bein lygi í þeim.“ En auðvitað
getur verið erfitt að kalla fram
nákvæmar myndir af einhverju
sem gerðist fyrir 30 til 40 árum.
„Svo veist þú sem manneskja í
raun ekkert hvað er satt og hvað er
logið í þínu lífi. Einhver segist vera vinur
þinn, en er hann það í raun og veru?“ spyr
Jón og hlær. „Svo hafa áföll áhrif á minnið.
Þegar við lendum í áföllum þá höfum
við eðlislæga tilhneigingu til að reyna að
gleyma. Við göngum út frá því að allt sem
sé áþreifanlegt, sé raunverulegt, en það
er það ekki.“
Framhald á næstu síðu 
Játaðu Játningin varð stofnanabundin
athöfn í kristni þar sem einstaklingnum
var gert að játa syndugar hugsanir sínar
fyrir presti. Þessi stjórntækni var svo
gagnleg að hún dreifðist yfir til fjölmargra
annarra stofnana sem fóru í auknum
mæli að hvetja skjólstæðinga sína til að
opna sig fyrir yfirboðara sínum. Málverkið
Játning eftir Giuseppe Molteni frá 1938.
Erfitt líf Karl Ove
Knausgaard gaf út sex
binda sjálfsævisögu sína
á árunum 2009 til 2011
og nefndi hana Baráttan
mín.
ATN Zebra 16
Z-spjótlyfta • Fjórhjóladrifin
• Diesel
• Vinnuhæð: 16,4m
• Pallhæð: 14,4m
• Lágrétt útskot: 9,3m
• Lyftigeta: 230kg
• Aukabúnaður: Rafmagns-
og lofttenglar í körfu.
• Til afgreiðslu strax
Ýmsar aðrar ATN spjót- og
skæralyftur til afgreiðslu
með stuttum fyrirvara.