Fréttablaðið - 08.04.2017, Blaðsíða 112

Á rið 1969 kom út í Frakklandi bókin Papillon eða Fiðr-ildið eftir Henri Charrière. Verkið sló þegar í gegn og
tróndi á toppi sölulista í marga
mánuði. Sagan var þýdd á fjölda
tungumála og kom út á íslensku
árið 1976. Þremur árum fyrr var hún
kvikmynduð með stórleikurunum
Steve McQueen og Dustin Hoffman
í aðalhlutverkum.
Vinsældir Papillion voru skiljan-
legar enda Charrière afbragðssögu-
maður og fléttan æsileg. Sagan gerist
á fjórtán ára tímabili, frá 1931 til
1945, og byggði að sögn höfundar-
ins í öllum meginatriðum á ævi
hans sjálfs, allt frá því að hann var
handtekinn og ranglega dæmdur
fyrir morð árið 1931 þar til hann
slapp úr fangelsi fjórtán árum síðar
eftir ótal flóttatilraunir, sem margar
hverjar gengu upp en enduðu yfir-
leitt með nýrri handtöku innan
skamms. Ævintýri þessi gerast öll
í Frönsku-Gvæjana, fanga nýlendu
Frakka í Suður-Ameríku þar sem
söguhetjan var vistuð í hverju fang-
elsinu öðru rammgerðara. Að lokum
var honum komið fyrir á hinni
alræmdu Djöflaey, sem útilokað var
talið að flýja frá, en það tókst engu
að síður.
Áhugafólk um æsilegar flótta-
bókmenntir verður ekki svikið af
sögunni um Papillon, þótt fræði-
menn dragi sannleiksgildi hennar í
efa. Þannig lýstu frönsk stjórnvöld
því yfir skömmu eftir útkomu bók-
arinnar að Charrière hefði aldrei
verið vistaður á Djöflaey, sem þess
utan var ekki nýtt til þrælkunar-
vinnu líkt og lýst er í bókinni heldur
sem einangrunarfangelsi fyrir fanga
sem taldir voru sérlega háskalegir
eða þjáðust af geðsjúkdómum. Talið
er að Charr ière hafi í raun upplifað
fæst þeirra ævintýra sem hann lýsir
í sögunni, heldur safnað saman frá-
sögnum samfanga sinna og spunnið
úr þeim spennandi söguþráð. En
þótt umgengni höfundarins við
sannleikann kunni að hafa verið
frjálsleg, átti bókin stóran þátt í að
vekja athygli umheimsins á ljótum
kafla í franskri sögu, fanganýlend-
unni í Frönsku-Gvæjana.
Franska-Gvæjana er rúmlega 80
þúsund ferkílómetra landsvæði
með 250 þúsund íbúa á norðvestur-
horni meginlands Suður-Ameríku.
Hún liggur að Brasilíu til suðurs, en
vestan hennar eru tvö smáríki, Súrí-
nam og Gvæjana. Þau ríki eru bæði
fjölmennari en Franska-Gvæjana
og eru fullvalda, þótt tengslin við
gömlu nýlenduveldin, Holland og
Bretland, séu enn sterk. Franska-
Gvæjana telst á hinn bóginn hluti
franska ríkisins. Íbúarnir eru
Frakkar, kjósa í frönsku þing- og for-
setakosningunum, notast við evru
í viðskiptum og landið er hluti af
Evrópusambandinu.
Prettir og plágur
Saga Evrópumanna í þessu einangr-
aða landi hófst þegar með fyrstu
leiðöngrum Kristófers Kólumbusar
til nýja heimsins, þegar menn hans
sigldu að ströndum Suður-Ameríku
og freistuðu landgöngu. Í refskák
evrópsku nýlenduveldanna færðist
landið milli áhrifasvæða ýmissa
ríkja, en snemma fengu Frakkar þó
augastað á því. Fyrstu tilraunir til
að koma upp frönskum nýlendum
á svæðinu voru gerðar á fyrri hluta
sautjándu aldar, en fóru út um þúfur
vegna árása innfæddra og árekstra
við önnur stórveldi.
Sjö ára stríðinu (sem raunar stóð
í níu ár) lauk árið 1763 með sigri
Breta en fullum ósigri Frakka og
Spánverja. Í friðarsamningunum
misstu Frakkar mikil lönd í Vestur-
heimi og var Franska-Gvæjana
meðal þess litla sem þeir héldu eftir.
Í kjölfarið jókst því áhugi franskra
stjórnmálamanna á að nýta þessar
lendur sínar með einhverjum hætti.
Stjórn Loðvíks fimmtánda freistaði
þess að hefja stórfellt landnám og
lokkaði þúsundir Frakka vestur um
haf með gylliboðum um auðævi
og líf í lystisemdum. Það reyndust
orðin tóm. Landnemarnir kunnu
ekkert á umhverfið, máttu þola
árásir indíána og hrundu niður
úr hitabeltissjúkdómum. Aðeins
nokkur hundruð áttu afturkvæmt
til Frakklands og lýstu þar illri vist
sinni, með þeim afleiðingum að
Franska-Gvæjana fékk á sig illt orð
meðal almennings sem lifði ára-
tugum saman.
Úr því að Franska-Gvæjana var í
huga Frakka orðin einhvers konar
helvíti á jörðu, var óraunhæft að
stofna þar hefðbundna nýlendu
með fólki sem flyttist sjálfviljugt,
en snemma kviknaði sú hugmynd
að þangað mætti senda sakamenn.
Þannig var hópur fylgismanna
byltingarforingjans Robespierres
sendur þangað í útlegð eftir að leið-
togi þeirra var fundinn sekur um
landráð og tekinn af lífi í hjaðninga-
vígum frönsku byltingarinnar. Þá
smástyrktist plantekrubúskapurinn
í landinu, sem byggðist á svörtum
þrælum. Ein helsta framleiðslu-
varan var rauður pipar, sem nefnist
cayenne-pipar á ýmsum tungu-
málum og er einmitt kenndur við
Cayenne, höfuðstað og langfjöl-
mennasta bæ Frönsku-Gvæjana.
Það var þó ekki fyrr en um miðja
nítjándu öld að stórfelldir flutning-
ar á föngum hófust frá Frakklandi
til Frönsku-Gvæjana. Í fyrstu voru
það einkum glæpamenn sem fengið
höfðu þyngstu dómana sem hlutu
þessi örlög, en árið 1885 voru sett
lög þess efnis að þeir sem hlytu dóm
fyrir sinn þriðja glæp skyldu sendir
til fanganýlendunnar óháð því
hversu smávægileg afbrotin kynnu
að vera. Fólkið sem hlaut þessi örlög
skyldi afplána refsingu sína í fanga-
búðum en að því loknu vera óheim-
ilt að snúa aftur til Frakklands. Í
þeirri von að fanga nýlendan yrði
með tímanum burðugt samfélag,
voru dómstólar sérstaklega duglegir
við að dæma konur í útlegðarvist í
þeirri von að þær myndu giftast
fyrrverandi föngum og eiga með
þeim börn.
Harðasti dómurinn
Fyrirmyndir þessa kerfis voru
ýmsar. Þannig höfðu Bretar um
langt skeið létt af yfirfullum fang-
elsum sínum með því að senda heilu
skipsfarmana af fólki til Ástralíu.
Ólíku var þó saman að jafna varð-
andi möguleika fólks á að bjarga
sér í hinum nýju heimkynnum.
Í Frönsku-Gvæjana beið fæstra
annað en örbirgð, þar sem betl og
þjófnaður voru helstu bjarg irnar
og hvers kyns sjúkdómar herjuðu
á mannskapinn. Útlegðardómur
til fanganýlendunnar var því í ansi
mörgum tilvikum í raun skjótvirkur
dauðadómur.
Hörmulegastar eru þó lýsingarnar
á þeim fangelsum sem vistuðu geð-
sjúka afbrotamenn eða fólk sem
sturlast hafði meðan á dvölinni
stóð. Það var læst inni í ramm-
gerðum byggingum sem fangaverð-
irnir sjálfir hættu sér tæpast inn í og
þar réði algjört stjórnleysi ríkjum.
Fengu fangarnir mat afhentan í
gegnum lúgu og varðmenn hirtu í
staðinn lík þeirra sem dóu eftirlits-
lausir innan múranna. Þrátt fyrir
harðneskjuleg viðhorf þessara ára
á sviði refsinga, hefði aðbúnaður af
þessu tagi aldrei verið liðinn í Evr-
ópu en fékk að viðgangast athuga-
semdalaust í hinu fjarlæga landi.
Dreyfuss-málið sem skók franskt
samfélag um aldamótin 1900 beindi
athyglinni að aðstæðum á Djöflaey
og í öðrum fangabúðum Frönsku-
Gvæjana. Alfred Dreyfuss, gyðingur
og yfirmaður í franska hernum, var
þar ranglega sakfelldur fyrir að selja
Þjóðverjum hernaðarleyndarmál.
Dreyfuss eignaðist fjölmarga mál-
svara úr röðum frjálslyndra Frakka.
Honum var haldið föngnum á
Djöflaey og varð það til þess að
ýmsir blaðamenn tóku að kynna
sér ástandið þar.
Árið 1906 var Dreyfuss sýkn-
aður eftir gríðarlega harðar deilur
og í kjölfarið ákvað franska ríkis-
stjórnin að stefna að lokun fangels-
anna í áföngum. Það tók þó lengri
tíma en ætlað var, meðal annars
vegna tveggja heimsstyrjalda og
heimskreppunnar. Formlega voru
fangabúðirnar starfræktar til ársins
1951 og í raun nokkuð lengur, þar
sem geðsjúkum föngum var haldið
áfram innilokuðum. Þá hirti franska
stjórnin ekki um að flytja heim þá
fanga sem látnir voru lausir. Því var
fjöldi fólks sem ekki gat greitt far-
gjaldið til Frakklands strandaglópar
í landinu og bjó við sára fátækt.
Franska-Gvæjana fékk árið 1946
stjórnskipulega stöðu sína sem hluti
franska ríkisins. Tveimur áratugum
síðar fluttu Frakkar miðstöð geim-
ferðaáætlunar sinnar þangað frá
Alsír, en nálægðin við miðbaug gerir
landið heppilegt til geimskota. Eru
flest geimskot Evrópsku geimferða-
stofnunarinnar því framkvæmd í
Frönsku-Gvæjana og skapar þjón-
usta í tengslum við það allnokkrar
tekjur fyrir heimamenn.
Þjóðarframleiðsla á mann er
nokkru hærri í landinu en gerist
og gengur í Suður-Ameríku, en lífs-
kjör eru þó miklu lakari en í Frakk-
landi sjálfu. Fátækt er útbreidd,
um fjórðungur landsmanna er án
atvinnu og stór hluti landsmanna
hefur ekki tryggan aðgang að raf-
magni og heilsusamlegu neyslu-
vatni. Þótt franska ríkisfangið tryggi
íbúum Frönsku-Gvæjana ýmis rétt-
indi, svo sem fría grunnmenntun
og heilbrigðisþjónustu, má segja að
sambandið við Frakkland sé einn-
ig fjötur um fót og komi í veg fyrir
að þjóðfélagið og atvinnulífið geti
þróast á eigin forsendum. Fram-
leiðsla er lítil og samfélagið algjör-
lega komið upp á innflutning og
opinberan stuðning.
Íbúarnir eru ósáttir við kjör sín og
afskiptaleysi franskra stjórnmála-
manna sem sýna landinu engan
áhuga nema rétt í aðdraganda
kosninga. Á liðnum vikum hafa
kröftug mótmæli og allsherjarverk-
föll riðið yfir Frönsku-Gvæjana, þar
sem efnahagslegra úrbóta er krafist
og stjórnmálamönnum sagt til
syndanna. Það var því eins og olía á
eld þegar Emmanuel Macron, sem
talinn er sigurstranglegastur í for-
setakosningunum, tjáði sig um mál-
efni Frönsku-Gvæjana og reyndist
svo fáfróður um landið að hann
hélt að það væri eyja! Íbúar þessarar
snauðu gömlu fanganýlendu eygja
því litlar breytingar þótt nýr maður
flytji í forsetahöllina í París.
Strönd
útlaganna
Úr því að Franska-Gvæjana var í huga Frakka orðin einhvers konar helvíti á jörðu, var óraunhæft að stofna þar hefðbundna nýlendu með fólki sem flyttist sjálf-
viljugt, en snemma kviknaði sú hugmynd að þangað mætti senda sakamenn.
Stefán Pálsson
skrifar um síð-
ustu nýlenduna í
Suður-Ameríku.
Saga
til næsta
bæjar
Fengu Fangarnir mat
aFhentan í gegnum lúgu
og varðmenn hirtu í
Staðinn lík þeirra Sem
dóu eFtirlitSlauSir
innan múranna.
8 . a p r í l 2 0 1 7 l a U G a r D a G U r48 H e l G i n ∙ F r É T T a B l a ð i ð
0
8
-0
4
-2
0
1
7
0
4
:4
8
F
B
1
4
4
s
_
P
1
1
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
4
4
s
_
P
1
1
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
4
4
s
_
P
0
2
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
4
4
s
_
P
0
3
3
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
C
A
1
-B
F
6
8
1
C
A
1
-B
E
2
C
1
C
A
1
-B
C
F
0
1
C
A
1
-B
B
B
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
8
B

F
B
1
4
4
s
_
7
_
4
_
2
0
1
7
C
M
Y
K