Dagblaðið Vísir - DV - 10.01.2017, Page 30

Vikublað 10.–12. janúar 201726 Menning Útópíur
Vægðarlaus gagnrýni í skjóli staðleysu
n Útópía er komin út í íslenskri þýðingu á 500 ára afmæli bókarinnar n Viðar Pálsson sagnfræðingur ræðir um fyrirmyndarsamfélag Thomas More
T
homas More var ekki endi-
lega að lýsa hinu fullkomna
samfélagi, en að minnsta
kosti annars konar þjóðfé-
lagi sem hefur önnur gildi á
hávegum og hvetur okkur þannig til
að hugsa um hvort við ættum að gera
það líka,“ segir Viðar Pálsson sagn-
fræðingur um Útópíu eftir Sir Thomas
More sem kom út í íslenskri þýðingu
Eiríks Gauta Rögnvaldssonar undir
lok síðasta árs, fimm öldum eftir að
bókin kom fyrst út á latínu.
Bókin hefur haft gríðarleg áhrif
og er eitt grundvallarrita evrópskrar
stjórnspeki og hugmyndasögu. Áhrifin
felast ekki síst í hinum alþekkta titli
bókarinnar, hugtaki sem varð fljótlega
að samheiti fyrir hugmyndir manna
á hverjum tíma um hið fullkomna
samfélag og stjórnskipulag. Útópían
hefur þannig ekki aðeins orðið að
bókmenntagrein heldur hafa slík
ímynduð fyrirmyndarsamfélög verið
hugsjónafólki stöðugur innblástur og
takmark í baráttunni fyrir betra samfé-
lagi í gegnum aldirnar.
Rithöfundur, valdsmaður,
dýrlingur
„Útópía er merkileg af ýmsum ástæð-
um. Þetta er eitt höfuðrita evrópskr-
ar stjórnspeki á fyrri öldum og eitt
höfuð rita húmanismans. Þannig er
hún bæði áhugaverð í ensku sam-
hengi sem framlag ensks manns til
húmanismans eins og hann birtist
norðan Alpafjalla, en líka stórt
framlag til húmanismans almennt
sem alþjóðlegrar menningar- og
menntahreyfingar í evrópsku hug-
myndasögulegu samhengi,“ segir
Viðar Pálsson sagnfræðingur en hann
ritar inngang íslenskrar þýðingar á
Útópíu sem kom nýlega út í lærdóms-
ritaröð Hins íslenska bókmenntafé-
lags.
Höfundurinn Sir Thomas More
var í framvarðarsveit norðurevrópska
húmanismans, góðvinur Erasmusar
frá Rotterdam, málarans Hans Hol-
bein yngri og fleiri forsvarsmanna
hreyfingarinnar. En hann er ekki
síður þekktur fyrir stormasama ævi
sína, hann starfaði í æðstu embætt-
um breska konungsveldisins, féll
úr náðinni hjá konungi vegna þess
að hann vildi ekki svíkja sannfær-
ingu sína í trúmálum, en það leiddi
til fangelsunar og aftöku. Hann var
síðar verðlaunaður fyrir staðfestuna
þegar hann var tekinn í dýrlingatölu
kaþólsku kirkjunnar.
„Það er mikilvægt að gera greinar-
mun á þeim ýmsu Thomusum sem
fólk þekkir. Útópía er verk húmanist-
ans, lærdómsmannsins og háðfugls-
ins More sem lærði í Oxford og drakk
þar í sig nýja strauma húmanismans.
En hann er engu að síður frægur í
sögunni sem valdsmaðurinn Thom-
as, kanslari Hinriks 8. konungs. Það
er hins vegar ferill sem hefst löngu
eftir að hann hefur lokið við Útópíu
og stendur í engu samhengi við hana.
Hann skrifaði alla tíð húmanísk verk
samhliða öðrum störfum sínum en
Útópía er langþekktast og áhrifa-
mest. Hann skrifaði líka mikið í
tengslum við guðfræðilegar deilur
sínar við „apann“, „svínið“ og „fylli-
byttuna“ Martein Lúther. Í þessum
skrifum birtist More sem mjög harð-
vítugur siðaskiptamaður og mik-
ill verjandi kaþólsku páfakirkjunnar.
Við þetta bætist svo enn einn Thom-
asinn, skáldsagnapersónan. Það var
samið leikrit um hann, A man for
All Seasons, sem var síðan gert að
frægri kvikmynd. Þar birtist Thomas
More í mjög jákvæðu ljósi, samvisku-
samur maður í spilltu hirðlegu um-
hverfi, staðfastur og lætur lífið fyrir
samvisku sína. Þessi persóna byggir á
sögulegum heimildum en lýtur fyrst
og fremst lögmálum skáldskaparins.
Oft er því stór mynd af Thomas að
þvælast fyrir fólki.“
Skynsamt sameignarríki
Útópía kom út árið 1516. Bókin,
sem er skrifuð á latínu, er byggð upp
sem samtal More, sem er á ferðalagi
í Belgíu á vegum bresku krúnunnar,
og víðföruls og dularfulls heimspek-
ings að nafni Rafael Hyþlo díus sem
verður á vegi hans. Í bókinni „endur-
segir“ Thomas frásögn ferðalangsins
frá nýja heiminum í Ameríku þang-
að sem hann ferðaðist með land-
könnuðum og settist að um tíma á
eyjunni Útópíu, en nafnið er gríska og
þýðir „staður sem er ekki til“. Rafael
er yfir sig hrifinn af þjóðskipulagi og
samfélagi Útópíumanna enda álítur
hann það um margt skynsamlegra en
stjórnskipan og þankagang í Evrópu.
Útópíumenn búa við sameignar-
skipulag með strangri verkaskipt-
ingu, innan þjóðar, borgar, hverfa og
fjölskyldu. Skýrt kerfi er til að tryggja
að fólk fái hlutverk við hæfi og aðeins
hinir skynsömustu koma að stjórn
samfélaginu. Græðgi sé ekki til í þessu
sameignarsamfélagi og gull og gim-
steinar álitnir gagnslausir nema sem
fangahlekkir, næturgögn og barna-
leikföng. Fólk vinnur ekki meira en
nauðsynlegt er – sem er ósköp lítið í
samfélagi þar sem vinnunni er skipt
jafnt milli allra – en nýtir tímann
frekar í að auðga andann.
Þó að þessi lýsing heilli kannski
einhverja nútímamenn ber fyrir-
myndarríkið hins vegar mark þess
tíma sem bókin er skrifuð á: þar er
lítið frjálsræði í siðferðismálum, skýr
verkaskipting kynjanna, mikil áhersla
á trúrækni, þar viðgengst þrælahald,
nýlendueign og stríð eru talin ill
nauðsyn.
Vægðarlaus gagnrýni í skjóli
staðleysu
En var Thomas að búa til leiðarvísi
að hinu fullkomna samfélagi með
Útópíu?
„Nei. Í titli bókarinnar er að sagt
hún fjalli um Útópíu og hið fullkomna
samfélag, en það er hvergi sagt að
Útópía sé hið fullkomna samfélag.
Það hefur þó nokkra grunnþætti
eða eiginleika sem Thomas álítur
eftirsóknarverða, eða fullkomna.
Langveigamest er að samfélagið er
skynsamlega byggt upp af skynsöm-
um og rökvísum mönnum. Slíkir
menn eru atkvæðamestir í stjórn
samfélagsins einmitt vegna þessara
eiginleika eða kosta en ekki í krafti
auðs síns eða ættar. Bókin beinist því
mjög gegn aðlinum sem var ríkjandi
á Evrópu á þessum tíma. Við skulum
athuga að „aristókratía“ hafði orðið
að lögstétt á há- og síðmiðöldum.
Ríkisvaldið skilgreindi þar með hóp
manna sem naut ýmissa sérréttinda,
varðandi skatta, erfðir, dómsvald,
réttindi til embætta og svo framvegis.
Á tímum More eru völdin því í hönd-
um hóps sem hefur einfaldlega erft
þau í krafti ætternis en Thomas og
aðrir telja að í öndvegi eigi að vera
sannur aðall, vera nobilitas, það eru
fremstu og bestu menn á grundvelli
skynsemi, rökvísi, menntunar og
kosta,“ segir Viðar.
„Trixið og tilgangurinn með því
að staðsetja frásögnina í staðleysu
fjarri Evrópu er að þá getur Thomas
verið mjög vægðarlaus í allri gagn-
rýni. Hann þarf ekki heldur að segja
lesandanum hversu langt á að ganga
– það er skilið eftir. Hann notast við
samtalsform og lætur persónurn-
ar ekki vera stranga fulltrúa tiltek-
inna viðhorfa þar sem höfundur er
þá augljóslega sammála einni þeirra.
Þær skiptast eiginlega á að hafa rétt
fyrir sér. Þetta gefur Thomas færi á að
vekja máls á ýmsu sem mætti betur
fara og ýmsu jákvæðu en svo er það
skilið eftir fyrir lesandann að meta
hversu mikið af þessu ætti að taka
upp í Evrópu og hvernig.“
Bylting skynseminnar
Útópía talaði inn í tiltekna hefð stjórn-
spekilegra bókmennta og var efnið
að mörgu leyti í takt við þá umróta-
tíma sem höfundurinn lifði á, en til
að koma sínum róttæku hugmyndum
á framfæri þurfti hann hins vegar að
finna þeim nýstárlegt form.
„Á há- og síðmiðöldum sömdu
menntamenn prinsum eða konungum
stjórnspekirit þar sem var annars
vegar lögð áhersla á dyggð valdhafans,
hvernig hann ætti að bera sig, hegða
sér og stjórna af réttlæti og svo fram-
vegis. Hins vegar birtist þar hugmynd
um að til sé fullkomin stjórnskipan.
Menn deila auðvitað um hver hún sé
og hvernig hægt sé að ná henni fram,
en sú hugmynd er við líði að hún sé
til. Það eru því útópískar hugmyndir í
þessari bókmenntagrein sem við köll-
um yfirleitt Konungs skuggsjár, eftir
þekktu riti frá 13. öld í Noregi.
„Á siðskiptatímanum eru líka
miklar hugmyndir meðal mótmæl-
enda sem vilja margir hverjir hefja
hina síðustu daga og eiga von á að
Kristur komi og leysi upp stéttaskipt-
ingu, eignarrétt, kollsteypi hinum
rangláta og svo framvegis. Þetta voru
ekki bara trúar- og stjórnspekihug-
myndir heldur raunverulegar félags-
legar og pólitískar uppreisnir. Á 16.
öld voru bændauppreisnir í Þýska-
landi þar sem menn reyndu að stofn-
setja slík draumaríki. Þetta var því
mjög áberandi í umræðunni innan
kirkjunnar á þessum tíma og menn
álitu nútímasamfélagið vera mjög
fjarri frumkristnu samfélagi,“ segir
Viðar.
„Thomas More lifir líka á um-
Sir Thomas More Mynd af höfundi Útópíu máluð af góðvini hans Hans Holbein yngri.
„Skyn-
samir og
rökvísir menn
eru atkvæða-
mestir í stjórn
samfélagsins
einmitt vegna
þessara eiginleika eða
kosta en ekki í krafti auðs
síns eða ættar.
Í fyrsta skipti á
íslensku Útópía kom út
í íslenskri þýðingu Eiríks
Gauta Rögnvaldssonar í
haust, 500 árum eftir að
bókin kom fyrst út á latínu.
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
Er skipulagið í lagi...?
Lausnir fyrir heimili og fyrirtæki
Brettarekkar
Gey
mslu
- og
dekk
jahi
llur
Mikil burðargeta
Einfalt í uppsetningu
KÍKTU VIÐ Á WWW.ISOLD.IS OPIÐ 08:00 - 17:00
Nethyl 3-3a - 110 Reykjavík
Sími 53 53 600 - Fax 567 3609