Dagblaðið Vísir - DV - 10.01.2017, Blaðsíða 32

Vikublað 10.–12. janúar 201728 Menning Útópíur
S
ú hugmyndahefð sem hefur
staðið hvað fastast á hug­
myndum um möguleika á
einhvers konar útópíu, sam­
félagi sem er í grundvallar­
atriðum frábrugðið og betra en það
sem hefur mótast undir kapítalísku
þjóðskipulagi, er sósíalisminn. Þvert
á það sem margir halda var þekktasti
kenningasmiður þessarar hefðar,
Karl Marx, hins vegar mjög gagnrýn­
inn á fastmótaða uppdrætti að hinu
fullkomna samfélagi. DV fékk Önnu
Björk Einarsdóttur, doktorsnema við
Kaliforníuháskóla, til að lýsa stöðu
útópíunnar á 21. öldinni frá sjón­
arhorni marxismans.
„Theodor Adorno sagði eitt sinn
að Marx og Engels hefðu verið á
móti útópíum í þágu þess að raun­
gera þær. Eins og frægt er skil­
greindi Engels sósíalisma þeirra
Marx sem vísindalegan í andstöðu
við það sem þeir kölluðu útópískan
sósíal isma. Andstaða Marx og Eng­
els við útópískar tilraunir fólst fyrst
og fremst í grunsemdum þeirra um
að þær væru afleið á veginum að
raunverulegum jöfnuði og réttlæti.
Eða eins og þeir skrifuðu í Þýsku
hugmyndafræðina, þá er
kommúnismi ekki hug­
mynd sem veruleikinn
lagar sig að, heldur raun­
veruleg hreyfing sem hef­
ur það að markmiði að
afnema núverandi sam­
félagsgerð. Kenning og
pólitísk sýn Marx var því
andútópísk í þeim skiln­
ingi að hún lagði ekki til
uppdrátt að hinu full­
komna samfélagi og því
síður hagkerfi þess.
Andúð Marx á útópíum
varð til á 19. öld þegar hin
alþjóðlega verkalýðs­
hreyfing sem átti eftir að
móta sögu 20. aldar var í
fæðingu. Nú er verkalýðs­
hreyfingin svo gott sem
dauð og því er samhengið
sem andútópíismi Marx þróast inn­
an ekki lengur til staðar. En eins og
stendur í Þýsku hugmyndafræðinni,
þá markast hin kommúníska hreyf­
ing af því samfélagi sem hún þrífst
innan og því má velta upp þeirri
spurningu hvort nauðsynlegt sé að
vera opnari fyrir útópískri hugsun
eða þrá nú til dags.
Bandaríski bókmenntafræðing­
urinn Fredric Jameson hefur talað
um að nú þegar auðveldara reynist
að ímynda sér endalok mannkyns­
ins en kapítalismans, sé ef til vill
nauðsynlegt að leita í hina útópísku
hefð. Í útópískri hugsun, segir Jame­
son, lifir þrá mannkynsins eftir
öðrum heimi en þeim sem stjórnast
af kapítali og þess vegna segist Jame­
son vera and­andútópískur. En
þessa þrá eftir öðrum heimi notfærir
afþreyingariðnaðurinn sér óspart og
færir okkur það sem Jameson kallar
óramútur.
Stórslysa­ og ofurhetjumyndir
samtímans bjóða okkur inn í ann­
an heim í stutta stund. Ríkjandi
kerfi stafar ógn af utanaðkomandi
hættu, skrímsli eða náttúruhamför­
um, en engu er í raun ógnað. Í lok­
in sigrar hetjan og allt kemst í samt
lag. Útópían á því ávallt á hættu að
verða óramútunum að bráð, leysa
úr læðingi þrá eftir betra samfélagi,
til þess eins að tryggja völd ríkjandi
afla. Engu að síður er hún nauðsyn­
leg hinu pólitíska ímyndunarafli, nú
frekar en nokkru sinni fyrr.“ n
„Þessa þrá eftir
öðrum heimi
notfærir afþreyingar­
iðnaðurinn sér óspart
og færir okkur það sem
Jameson kallar óramútur.
Múta okkur með órum Stórslysa- og ofur-
hetjumyndir samtímans bjóða okkur inn í annan
heim í stutta stund, en tryggja völd ríkjandi afla.
Óramútur og útópíur á 21. öldinni
Anna Björk Einarsdóttir lýsir stöðu útópíunnar á 21. öld út frá sjónarhorni marxismans
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
Karl Marx
Var á móti
útópíum.
Sími: 562 5900
www.fotomax.is
Ömmu og
afa bollar í
miklu úrvali
Fæst í vefverslun og í verslun
okkar að Höfðabakka 3