Dagblaðið Vísir - DV - 23.06.2017, Blaðsíða 25

fólk - viðtal 25Helgarblað 23. júní 2017
„Ég var búinn að velta þessu
fyrir mér sennilega í þrjátíu ár,“
segir hann. „Upp úr 1980 byrjaði ég
að finna að þeir sem áttu erindi við
mig upp á Morgunblaðið töluðu
öðruvísi en ég hafði áður kynnst.
Áður hafði ég kynnst hreinskiptn­
um umræðum, hvort sem um var
að ræða skoðanabræður mína eða
pólitíska andstæðinga. Nú fór ég
að taka eftir því að menn voru að
reka ákveðin erindi og töluðu eins
og þeir töldu að ég vildi heyra.
Þessi þróun, sem ég var far­
inn að finna upp úr 1980, magn­
aðist óskaplega mikið á síðustu
árunum fyrir aldamót og fyrstu
árunum eftir aldamót þegar pen­
ingar voru farnir að spila gríðar­
lega stóra rullu í okkar samfé­
lagi. Svo að segja allt var með
einhverjum hætti orðið falt fyrir
peninga. Þetta var mjög harkaleg
hagsmuna barátta sem snerist
meira og minna öll um peninga.
Þetta fannst mér í æ meira mæli
vera orðið mjög ógeðslegt.
Ég var að ganga út af fundi
undirnefndar rannsóknarnefndar
Alþingis þegar ég sneri mér við og
sagði þessi orð. Ég var að segja það
sem mér fannst – og finnst enn. Ég
hef ekki skipt um skoðun. En þetta
var ein hlið samfélagsins, þar er
margt annað sem er mjög gott.
Samfélagið var mjög meðvirkt á
árunum fyrir hrun. Ég held að sú
meðvirkni hafi átt þátt í hruninu.
Það má líka segja að fámennið hafi
átt sinn þátt í þessari meðvirkni.
Við erum svo fá og þekkjumst svo
mikið. Návígið og fámennið hefur
áhrif á okkur og það skapar með­
virkni. Þessir veikleikar í samfélagi
okkar áttu þátt í hruninu. Verst er
að við höfum ekki náð að læra af
því. Það sem tókst í sambandi við
hrunið var að ákveðin dómsmál
voru kláruð. Annað hefur ekki ver­
ið klárað.
Stjórnmálaflokkarnir hafa ekki
gert upp sína stöðu. Sjálfstæðis­
flokkurinn sat í ríkisstjórn frá
1991–2009 og ber mikla ábyrgð á
því sem gerðist á því tímabili. Þetta
uppgjör var hafið innan flokksins
en því lauk aldrei. Hið sama á auð­
vitað við um hina hefðbundnu
flokka, fyrir utan VG sem ekki
átti aðild að ríkisstjórn á þessum
árum.“
Verður að koma böndum á
hagsmunaöflin
Hvernig finnst þér þessi ríkisstjórn
undir forystu Sjálfstæðisflokksins
vera að standa sig?
„Ég held að það sé ekki hægt að
fella neina dóma um þessa ríkis­
stjórn þegar hér er komið sögu.
Hún er ekki farin að takast á við
hin stóru mál, eins og gengisstyrk­
inguna, sjávarútvegsmálin og ESB.
Þetta eru allt saman átakamál sem
ekki er farið að snerta við.
Vandamál Sjálfstæðisflokksins
er að hann hefur misst fjórðung af
sínu gamla fylgi sem var í marga
áratugi mjög stöðugt, 37–38 pró­
sent og stundum yfir 40 prósent.
Nú hefur hann lengi verið í plús
eða mínus 25 prósentum og virð­
ist ekki ætla að komast yfir 30 pró­
sent. Þetta hefur gjörbreytt stöðu
flokksins.
Í dag er Sjálfstæðisflokkurinn
í þeirri lykilstöðu sem hann er,
ekki vegna styrkleika síns heldur
vegna þess hvað andstæðingar
flokksins eru sundraðir og skipt­
ir upp í marga flokka. Um leið og
andstæðingarnir átta sig á þessu
og stilla saman strengi sína og
ná betur saman getur vel verið
að upp komi sama staða á lands­
vísu og í Reykjavík. Við misstum
meirihlutann í Reykjavík og okkur
hefur ekki tekist að ná honum
aftur með varanlegum hætti. Þetta
er áhyggjuefni fyrir Sjálfstæðis­
flokkinn.“
Hvað segirðu um þá gagnrýni,
sem heyrist iðulega, að Sjálfstæðis­
flokkurinn sé flokkur sérhags­
munaafla?
„Ef maður horfir á sögu flokks­
ins þá er engin spurning um að
þar hafa verið alls konar hags­
munaöfl. Auðvitað eru þau innan
allra flokka, bara með mismun­
andi hætti. Það er kannski skýrast
í svona stórum flokki, en sýnir sig
sannarlega í öllum flokkum.
Í gamla daga, um það bil
þegar ég var að fæðast, þá voru
átök innan Sjálfstæðisflokksins,
annars vegar milli útgerðarhags­
muna og verslunarhagsmuna. Út­
gerðarmennirnir vildu gengis­
lækkun og heildsalarnir vildu
ekki gengislækkun vegna þess
að þeir voru með erlend lán. Út­
gerðarmennirnir urðu ofan á
og á tímabili voru heildsalarnir
sumir hverjir á barmi gjaldþrots.
Eftir stríð og á fyrstu árum kalda
stríðsins voru annars konar hags­
munaátök í samfélaginu. Þá
byggðist upp mjög sterkur og öfl­
ugur verkalýðsarmur í Sjálfstæðis­
flokknum sem hafði gríðarlega
mikil áhrif í 15–20 ár, þar á meðal
á viðreisnarárunum. Hann vó upp
á móti þessum atvinnulífshags­
munum sem auðvitað voru áfram
til staðar innan flokksins. Hér áður
fyrr endurspeglaði Sjálfstæðis­
flokkurinn samfélag okkar betur
en nokkur annar flokkur vegna
þess hversu breiddin var mikil
og fólk sem kom úr margvísleg­
um ólíkum áttum átti sér samleið
í þessum flokki. Þetta hefur breyst.
Eitt af því sem mér finnst að
Sjálfstæðisflokkurinn hafi ekki
gert upp við í sinni sögu, og hefði
átt að gera eftir hrun, er samspil
ólíkra hagsmuna innan flokksins.
Við berjumst fyrir einstaklings­
framtaki og frelsi í viðskiptum, en
hver er raunveruleikinn í okkar
samfélagi? Hvar er hinn frjálsi
markaður á Íslandi sem við höfum
talið okkur vera að berjast fyrir?
Hann er ekki til nema í mjög litl­
um mæli.
Fyrir 25–30 árum var einokun
á millilandaflugi þótt það mætti
ekki kalla það því nafni. Það var fá­
keppni í skipaflutningum á milli
landa. Það var reynt að stofna
lítil skipafélög til að keppa við
þessi fyrirtæki en þau voru kæfð
í fæðingu af stærri keppinautum.
Svona er hægt að halda áfram
með olíufélögin, tryggingafélögin,
bankana og svo framvegis.
Þá liggur beint við að átta sig
á að innan svona stórs og breiðs
flokks eru hagsmunaöfl alls staðar
á ferðinni. Kannski er eitt stærsta
verkefni sem við okkur blasir að
koma einhverju skikki á þessi
átök hagsmunaafla. Auðvitað
verða þau alltaf til en þau mega
ekki ráða ferðinni. Það verður að
koma einhvers konar böndum á
þau, þannig að það séu ekki hags­
munaaðilar sem segja þingi og
ríkis stjórn fyrir verkum, eins og
var að byrja að gerast á árunum
fyrir hrun í krafti peninga.“
Afl fólksins
Þú hefur miklar hugmyndir um
beint lýðræði og hefur skrifað
mikið um það. Heldurðu að það
myndi skapa betra þjóðfélag?
„Ég hef sannfærst um það með
því að fylgjast með okkar samfé­
lagi og þessum hagsmunaöflum
sem við erum að tala um að það sé
bara til eitt afl á Íslandi sem ræð­
ur við þau. Það er fólkið í landinu
með sínu atkvæði.
Frá árinu 1997 skrifaði ég í
nafni Morgunblaðsins um beint
lýðræði þar til ég hætti og hef síð­
an haldið því áfram sjálfur undir
mínu eigin nafni. Þetta byggist á
þeirri sannfæringu að hið beina
lýðræði sé eina aflið sem ræður
við alla þessa mismunandi hags­
munahópa í samfélaginu, hvort
sem það er landbúnaður, sjávar­
útvegur, verslun, viðskipti, bankar
og svo framvegis.
Mér finnst að það eigi að breyta
stjórnskipun Íslands þannig að
þjóðin sjálf taki allar megin­
ákvarðanir í þjóðaratkvæða­
greiðslu og þingið útfæri síðan
þær ákvarðanir í löggjöf. Þannig
finnst mér að eigi að stjórna Ís­
landi og ég er algjörlega sannfærð­
ur um að þetta er eina leiðin til að
skapa hér sæmilega sanngjarn
og réttlátt samfélag. Stjórnmála­
mennirnir og flokkarnir ráða ekki
við þessi hagsmunaöfl.“
Áhrif Morgunblaðsins
Víkjum að starfsferlinum. Megin­
hluta ævinnar starfaðir þú á ein­
um stað, Morgunblaðinu, og í ára­
tugi sem ritstjóri. Voru einhverjir
gallar við að starfa svo lengi á ein­
um stað?
„Mér fannst svo óskaplega
gaman að vinna á Morgunblað­
inu að ég leiddi aldrei hugann að
því. Ég ætlaði mér aldrei að fara á
Morgunblaðið. Þegar ég lauk lög­
fræðiprófi var mér boðið þar starf
við að skrifa um pólitík. Þetta bara
víxlaðist svona en mér fannst gam­
an þar til síðasta dags.“
Var þá ekkert erfitt að hætta?
„Nei. Ég var búinn að sjá hvað
það var erfitt fyrir marga af kol­
legum mínum og lofaði sjálfum
mér því að það skyldi ekki vera
svona erfitt fyrir mig. Það var ekk­
ert erfitt því ég var búinn að búa
mig undir það tilfinningalega. Það
tók mig tvo mánuði að hætta að
hugsa á hverjum morgni eins og
maður hugsar þegar maður rit­
stýrir blaði.“
Morgunblaðið var gríðarlega
útbreitt á ritstjóraárum þínum og
Matthíasar Johannessen. Þú varst
valdamikill ritstjóri, rétt eins og
hann. Fannst þér þú einhvern tíma
hafa of mikil völd?
„Ég upplifði þetta starf aldrei
þannig að ég væri valdamikill. Ég
var líka þeirrar skoðunar, og er
þeirrar skoðunar, að allt tal á þeim
tíma um áhrif Morgunblaðsins
væri ekki rétt. Þetta var upplifun
fólks úti í bæ og andstæðinga
blaðsins en var ekki veruleikinn.
Mér fannst ég aldrei sitja í valda­
miklu starfi eða að ég væri með í
höndunum, ásamt kollegum mín­
um, eitthvert ofboðslegt áhrifa­
afl í samfélaginu. Ég er algjörlega
sannfærður um að allt var þetta
ofsagt hjá þeim sem héldu þessu
fram.
Matthías hafði eitt sinn í mín
eyru eftir Bjarna heitnum Bene­
diktssyni að Morgunblaðið ætti
stóran þátt í að skapa andrúms­
loftið í samfélaginu. Ég held að
það hafi verið heilmikið til í því
að blaðið hafi stundum getað haft
mikil áhrif á andrúmsloftið í sam­
félaginu. Það má segja að í því séu
ákveðin áhrif fólgin.
Mín reynsla var sú að Morgun­
blaðið gæti með því að berjast
fyrir ákveðnum málum, haft áhrif
á löngum tíma. Skýrasta dæmið,
fyrir utan baráttuna gegn komm­
únismanum á tímum kalda
stríðsins, var baráttan fyrir auð­
lindagjaldi. Sú barátta okkar,
sem ég átti ekki upphaf að heldur
Matthías, tel ég að sé eitt af því
merkasta sem blaðið skildi eftir sig
á þeim tíma. Þessi barátta í áratug
skilaði þeirri niðurstöðu að auð­
lindagjald í sjávarútvegi var sam­
þykkt sem prinsippmál, bæði á
landsfundi Sjálfstæðisflokksins
og síðan í löggjöf á Alþingi. Upp­
hæðirnar eru svo annað mál en
prinsippið var samþykkt.“
Þið Matthías störfuðuð saman
í áratugi sem ritstjórar Morgun­
blaðsins. Kastaðist aldrei í kekki á
milli ykkar á þessum tíma?
„Ég held að Matthías hafi reiðst
rosalega út í mig í einhver tvö eða
þrjú skipti. Það gekk bara yfir.
Samstarf okkar var í raun og veru
alveg frábært. Þótt við værum
þarna ritstjórar saman í langan
tíma leit ég alltaf svo á að Matthías
væri sá maður sem hefði síðasta
orðið í okkar samstarfi.“
Þú gerðir það?
„Að sjálfsögðu. Hann var búinn
að vera ritstjóri blaðsins miklu
lengur en ég og bjó yfir meiri
reynslu og meiri þroska. Ég leit svo
á að ef okkur greindi á þá væri það
hann sem réði. Þar að auki áttaði
ég mig smám saman á því að tilf­
inningar skáldsins voru stundum
réttari en það sem mér fannst
vera rökhugsun í kollinum á mér.
Um leið fór ég að bera afskaplega
virðingu fyrir þessari undarlegu
tilfinningu sem Matthías hafði
fyrir umhverfi sínu. Ég áttaði mig á
því að það var skynsamlegt að
„Fannst ég aldrei sitja
í valdamiklu starfi“
„ Í dag er
Sjálfstæðis­
flokkurinn í þeirri lykil­
stöðu sem hann er, ekki
vegna styrkleika síns
heldur vegna þess hvað
andstæðingar flokksins
eru sundraðir og skiptir
upp í marga flokka.