Dagblaðið Vísir - DV - 03.11.2017, Blaðsíða 39

menning 39Helgarblað 3. nóvember 2017
ir tvo daga frekar en tvo mánuði,
en það er eitthvað sem þeir voru
virkilega að íhuga að gera. Þótt
orrustan um Noreg hafi verið
vel heppnuð frá sjónarhóli Þjóð-
verja misstu þeir samt stóran
hluta flotans, en ef það hefði ekki
gerst hefðu þeir auðveldlega get-
að haldið áfram til Íslands,“ segir
Valur og rekur hugmyndir Hitlers
um að umkringja Bretland með
því að taka Skandinavíu, Írland og
Ísland. Hann segir að hernám Ís-
lands hefði enn fremur komið í
veg fyrir birgðasendingar til Rúss-
lands og þegar Bandaríkin myndu
loks lýsa yfir stríði hefði víglínan
ekki síst verið milli Grænlands og
Íslands. „Í stað þess að Bandarík-
in færu að ráðast inn í Afríku og
Ítalíu er líklegt að áherslan hefði
orðið meiri á Norður-Atlantshaf
og Norðurslóðir.“
Með augum samtímamanna
Það sem er kannski hvað áhuga-
verðast í bókinni er hvernig við-
brögð Íslendinga eru teiknuð upp,
bæði venjulegra borgarbúa sem
reyna að láta hernámið ekki of mik-
ið á sig fá og svo stjórnmálamanna
og annarra sem reyna að færa sér
ástandið í nyt. Flestum Íslending-
um er fyrst og fremst umhugað að
vera með sigurvegaranum í liði
þegar stríði lýkur – hver sem það
nú verður. Þá teiknar Valur upp
breytingar sem hlytu að verða á
borgarlífinu – bjór er leyfður og Ís-
lendingar taka upp þýska siði – og
borgarmyndinni – „autobahn“ er
lagður og herflugvöllur byggður á
Kaldaðarnesi frekar en Vatnsmýr-
inni. Margt af þessu byggir hann á
raunverulegum hugmyndum sem
Þjóðverjar voru með á millistríðs-
árunum en einnig á því hvernig
nasistar nálguðust uppbyggingu í
þeim löndum sem þeir hernámu.
„Ég skoðaði mikið hið raun-
verulega hernám Íslands og sneri
því við. En ég setti mig líka vel inn
í hernámssögu Noregs og Dan-
merkur. Ólíkt því sem var til dæm-
is í Póllandi þar sem hernámið
hófst með fjöldamorðum þá var
markmið hernámsyfirvalda í Dan-
mörku að ganga ekki of hart fram
og helst fá fólk með sér í lið, enda
áttu þessi svæði að verða partur
af Germaníu eftir stríð. Það voru
margir sem unnu með nasist-
um í báðum löndum en svo var
það helst þegar fór að syrta í álinn
hjá þeim sem andspyrnuhreyf-
ingarnar fóru að skjóta upp koll-
inum. Þetta er það sem flestir vilja
hampa en gleyma frekar fyrri hlut-
anum.“
Maður upplifir þetta á vissan
hátt í bókinni. Í upphafi hennar
virka þær breytingar sem verða á
Reykjavík og ís-
lensku þjóðlífi við
hernámið ekki al-
slæmar og nas-
istarnir margir
vinalegir en það
er ekki fyrr en líð-
ur á bókina sem
skuggahliðar al-
ræðisstjórnarinnar fara að koma
í ljós.
„Já. Að einhverju leyti er ég
að reyna að sjá þetta með aug-
um samtímamanna frekar en að
hugsa aftur á bak eins og við ger-
um yfirleitt, þar sem við byrjum á
helförinni og Auschwitz og setj-
um svo allt í samhengi við það. En
á þessum tíma var það ekki vitað
eða mönnum efst í huga. Ég þurfti
að standast þá freistingu að sýna
nasismann strax sem vondan, þó
að það komi auðvitað í ljós þegar
á líður, En það voru auðvitað ekki
heldur allir Þjóðverjar á þessum
tíma vondir eða allir Íslendingar
góðir eða annað slíkt. “
Íslenskir nasistar og
andspyrnumenn
Þú ímyndar þér enn fremur hvern-
ig raunverulegir einstaklingar úr
íslensku þjóðlífi hefðu brugðist
við aðstæðunum, til dæmis hverj-
ir hefðu starfað með nasistum,
hverjir hefðu njósnað fyrir Breta
og hverjir hefðu endað í fangabúð-
um. Sveinn Björnsson verður ríkis-
stjóri – eða Reichsführer – landsins
á meðan Stefán Jóhann Stefáns-
son flýr til Bretlands og gagnrýn-
ir ástandið á Íslandi. Þórbergs
Þórðarsonar bíða hörmuleg örlög
í fangabúðum við Kleppjárnsreyki
en Halldór Laxness flýr til Banda-
ríkjanna og gerist handritshöfund-
ur í Hollywood. Varst þú ekkert
smeykur við að draga slíkar álykt-
anir um mögulega hegðun raun-
verulegra einstaklinga?
„Það hafa margir verið að
spyrja mig að þessu, en ég verð
að viðurkenna að ég skil nánast
ekki spurninguna. Þetta er bara
innifalið í þessari bókmennta-
grein – ef það væri ekki tekið mið
af raunverulegum aðstæðum þá
væri þetta ekki hvað-ef-saga! Þetta
hefur ekki þótt tiltökumál annars
staðar en á Íslandi, kannski er það
nálægðin, eða kannski er þetta
bara innifalið í tungumálinu – við
gerum ekki greinarmun á sögu og
sögu,“ segir Valur.
„En auðvitað þarf að fara var-
lega. Það má til dæmis nefna að
Jónas frá Hriflu hefur þá ímynd í
dag að hann hafi verið svo rosa-
lega þjóðernissinnaður, fólk man
að hann var á móti nútímalist og
svoleiðis, og þannig auðvelt að
ímynda sér að hann hefði unnið
með nasistum. En þegar ég fór
að skoða það betur sá ég að hann
var líklega sá maður sem íslenskir
nasistar hötuðu hvað mest og tók
meðal annars að sér njósnir fyrir
Breta. Að lokum fékk hann því allt
annað hlutverk í skáldsögunni en
ég hafði upphaflega hugsað – en
þetta er bara byggt á því sem að
mér finnst líklegt að hann hefði
gert. Af því sem Gísli [Sigurbjörns-
son] í Ási sagði og gerði á þess-
um tíma er svo alveg ljóst að þetta
hefði verið óskastaða fyrir hann.“
Sagan ekki
þungur straumur
Á meðan fyrri hlutinn er þjóð-
lífsstúdía og sagnfræðileg spek-
úlasjón endar bókin sem æsileg
spennusaga um háskalegt ráða-
brugg lítils flokks
andspyrnumanna –
atburðarás sem Valur
segir kannski helst
innblásna af þeim
gömlu stríðsmyndum
sem hann ólst upp
með. Sú persóna sem
verður miðlæg í þeirri
háskaför er þýski eðl-
isfræðingurinn og
einn af frumkvöðlum
skammtafræðinnar,
Werner Heisenberg.
„Það vill svo
skemmtilega til að
persóna Heisenbergs
tengir marga þræði saman. Annars
vegar er hann sá fræðimaður sem
kom fram með óvissulögmálið í
skammtafræði, sem bókmennta-
greinin byggir að einhverju leyti
á. Hann var hins vegar líka mjög
áhugaverð söguleg persóna og
hefði kannski einn og sér getað
breytt gangi stríðsins. Í gegnum
hann tengist því bæði söguþráður
spennusögunnar og þessar pæl-
ingar um aðra mögulega heima,“
segir Valur, en í samtölum Heisen-
bergs og aðalpersónunnar koma
fram nokkrar vangaveltur um
óreiðu og orsakasamhengi, fiðr-
ildaáhrif og löghyggju.
„Ég vona að bókin opni svo-
lítið huga fólks fyrir pælingum um
söguna og samtímann. Það er svo
mikil árátta hjá okkur, bæði í eigin
lífi og mannkynssögunni, að álíta
að hlutirnir hafi bara farið eins og
þeir áttu og þurftu að fara. En við
lifum á tímum þar sem við erum
stöðugt á krossgötum þar sem
hlutirnir geta brugðið til beggja
vona. Sagan er ekki bara þungur
straumur, heldur afleiðing gjörða
ótal einstaklinga. Það er kannski
ógnvekjandi að einhverju leyti en
það er líka frelsandi, við getum öll
haft áhrif, þau virka kannski lítil
en geta verið mjög mikil.“ n
Í Reykjavík Hitlers„Það er svo mikil
árátta hjá okkur,
bæði í eigin lífi og
mannkynssögunni, að
álíta að hlutirnir hafi bara
farið eins og þeir áttu og
þurftu að fara.
Úr listheiminum
Finnar
atkvæðamiklir
Verðlaun Norðurlandaráðs í ýmsum
listgreinum voru veitt í Helsinki
miðvikudagskvöldið 1. nóvember.
Það var finnska kvikmyndin Tyttö
nimeltä Varpu (einnig þekkt sem
Little Wing) sem hlaut kvikmynda-
verðlaunin, en myndin er fyrsta
kvikmynd leikstjórans Selmu
Vilhunen í fullri lengd. Tónlistarverð-
launin hlaut landi hennar, tónskáldið
Susanna Mälkki. Í bókmenntum var
það danski rithöfundurinn Kirsten
Thorup sem hlaut verðlaunin fyrir
skáldsöguna Erindring om kærlig-
heden (Minningar um ástina). Í flokki
barna- og ungmennabóka sigraði
bókin Djur som ingen sett utom vi
(Dýr sem enginn hefur séð nema
við), en hún er samstarfsverkefni
finnska teiknarans Lindu Bondestam
og sænska rithöfundarins Ulf Stark,
sem lést fyrr á þessu á ári.
Útópía Bjarkar
Tónlistarkonan Björk hefur tilkynnt
að níunda hljóðversplata hennar
muni koma út í lok mánaðarins,
að öllum líkindum 24. nóvember.
Platan hefur fengið heitið Utopia og
mun innihalda 14 lög, þar á meðal
lagið The Gate sem kom út í sept-
ember. Björk deildi plötuumslaginu
á dögunum. Það er hannað af Jesse
Kanda (sem hefur meðal annars
unnið með Arca og FKA Twigs) og á
því ber Björk silíkongrímu eftir James
Merry. Eins og á síðustu plötu, Vul-
nicura, nýtur Björk aðstoðar vene-
súelska tónlistarmannsins Alejandro
Ghersi, sem er betur þekktur sem
Arca, við gerð plötunnar – en hún
hefur sagt tónlistarlegt samband
þeirra það nánasta sem hún hafi
upplifað með annarri manneskju.
Á síðustu plötu tókst Björk á við og
gerði upp sambandsslit sín og mynd-
listarmannsins Matthew Barney en
í viðtali hefur hún sagt nýju plötuna
vera eins kona „Tinder-plötu.“
Áreitni gerð upp
Fréttir um kynferðislega áreitni og
ofbeldi kvikmyndaframleiðandans
Harvey Weinstein hafa opnað
flóðgáttir í hinum ýmsu kimum
listaheims-
ins, þar sem
fjölmargir
karlmenn
hafa verið
sakaðir um
að nýta sér
stöðu sína
og valda-
mun til að
ganga yfir
kynferðis-
leg mörk annarra einstaklinga.
Ásakanirnar eru vissulega ólíkar
og misalvarlegar en hafa hrist
duglega upp í menningariðnaðinum.
Leikstjórinn Brett Ratner er sakaður
um áreitni og gróft kynferðisofbeldi
gegn nokkrum konum. Leikarinn
Kevin Spacey er sakaður um að hafa
áreitt dreng og ungan karlmann,
leikarinn Dustin Hoffman er sakaður
um áreita ungan lærling árið 1985.
Leikstjórinn Lars von Trier og fram-
leiðandi hans Peter Aalbæk Jensen
hafa báðir verið sakaðir um áreitni.
Í myndlistarheiminum hefur Knight
Landesman, útgefanda eins virtasta
myndlistartímarits heims, Artforum,
verið sagt upp störfum eftir að hafa
verið kærður fyrir kynferðislega
áreitni, en auk kærunnar hafa níu
konur stigið nafnlaust fram og sakað
hann um áreitni.
SaMSett Mynd / davÍð þór