Dagblaðið Vísir - DV - 03.11.2017, Blaðsíða 40

40 menning Helgarblað 3. nóvember 2017
S
aga Ástu er ný skáldsaga Jóns
Kalmans Stefánssonar. Þetta
er saga Ástu en einnig fjöl­
skyldusaga sem spannar
þónokkurn tíma. Í henni má finna
stef sem lesendur kannast við úr
fyrri bókum höfundar, hugleiðingar
um lífið, tímann, dauðann og ástina.
Af hverju er þér tíminn svo hug-
leikinn og það hvernig við nýtum
hann?
„Um daginn keypti ég bók um
stjörnufræði, Reality is not what
it seems – sú staðhæfing kemur
skáldum varla á óvart … nema,
einn af köflunum þar fjallar um
tímann, og ber heitið: Tíminn er
ekki til. Sé það rétt er ég að skrifa
um það sem er ekki til.
En stundum líður manni
eins og tíminn sé sendisveinn
dauðans. Enda eru það gömul og
óbifan leg sannindi að hver sek­
únda færir okkur nær dauðanum.
Og við getum lítið gert við því. En
frá því ég man eftir mér hefur mér
fundist að okkur beri skylda til að
nýta þann tíma sem við höfum.
Ég hef ekki enn séð sönnun fyrir
því að við fáum annað tækifæri,
auk þess skiptir það ekki máli því
ef það er annað tækifæri þá vitum
við ekki hvernig það verður. Við
erum stödd hér og nú, og það er
dapurlegt, nánast glæpsamlegt,
að reyna ekki að lifa til fulls. Sam­
kvæmt Guðdómlegum gleðileik
Dantes frá 13. öld, þá er þeim
sem aldrei þora að lifa, taka aldrei
áhættu en bara líða áfram, bæði
hafnað af himnaríki og helvíti og
hljóta því hin verstu örlög.“
Tilfinning fyrir rétta tóninum
Jón Kalman var fimm ára gamall
þegar móðir hans lést 29 ára göm­
ul úr krabbameini. Hann er spurð­
ur hvort sá missir hafi ekki átt
mikinn þátt í að móta hann og
hugmyndir hans.
„Öll erfið og afgerandi reynsla
hefur mikil áhrif. Ég væri sjálfsagt
ekki sá sem ég er ef móðir mín
hefði ekki dáið. Það hefur alltaf
búið í mér að mér finnst ég hafa
verið beittur órétti, og heimur­
inn allur, með því að taka þá konu
svo snemma burt. Ég hef í og með
alltaf verið að reyna að leiðrétta
þann órétt.“
Ástin er þér hugleikin og þú ert
alls óhræddur við að sýna við-
kvæmni í verkum þínum. Óttastu
aldrei að verða væminn?
„Það er alveg sama hvað ég
skrifa, hvort sem það er við­
kvæmni, erótík, ást, grimmd eða
ádeila, þá snýst það allt um fínstill­
ingu. Maður verður að hafa tilfinn­
ingu fyrir rétta tóninum. Ef maður
nær ekki að fínstilla misheppnast
hlutir. Það er átakanlega erfitt að
lesa erótík sem á ekki heima í bók.
Sama á við um viðkvæmni, það er
ófyrirgefanlegt ef hún verður að
væmni.
Stundum er ég spurður af
hverju ég sé alltaf að takast á við
þessar stóru spurningar: Lífið,
dauðann og allan þann pakka.
Ég man að ég varð afar undrandi
þegar ég var fyrst spurður út í það.
Ég hafði einfaldlega aldrei velt því
fyrir mér. Fannst það bara svo sjálf­
sagt. Og finnst það enn. Kannski sé
ég ekki heiminn eins og maður á
að sjá hann. Ástin og dauðinn, jú,
það er eitthvað sem breytir öllu, en
um leið órjúfanlegur hluti tilver­
unnar. Alls staðar í kringum okkur
og því í sjálfu sér hversdagslegt.
Fyrir mér er jafn sjálfsagt að skrifa
um ástina, dauðann og að lýsa því
hvernig kaffi kólnar.“
Fóstra Ástu, aðalpersónu bók-
arinnar, er afar minnisstæð og full-
trúi góðvildar og heiðarleika. Er
einhver fyrirmynd að henni?
„Móðursystir mín var alin upp
af eldri konu sem tók hana að sér.
Þegar hún talaði um hana skynjaði
maður góðsemdina sem finnst í
lífinu og manneskjum. Þegar mað­
ur kynnist eða hnýtur um þannig
góðsemd þá verður bókstaflega
auðveldara að trúa á mannkynið.
Þrátt fyrir allt. En slíkar manneskj­
ur eru oft nánast ósýnilegar í sam­
félaginu vegna þess að þær berast
ekki á. Hógværar manneskjur. En
góðsemd þeirra og gæska er samt
svo mikil að hún getur sveigt lög­
mál tímans. Ætli ég hafi ekki viljað
lýsa þannig manneskju.“
Hagsmunirnir uppnefna
hugsjónirnar
Þú vísar mikið í skáldskap í bók-
inni og segir að bókabúðirnar hér
á landi séu orðnar eins og lunda-
búðir.
„Íslenskt þjóðfélag er sumpart
barbarískt. Og ber þess svo oft
átakanlega skýr merki að vera fyrr­
verandi nýlenda. Ég held að við
höfum einfaldlega aldrei áttað
okkur almennilega á því hvernig
samfélag við viljum hafa. Við
stungum Dani í bakið meðan þeir
voru undir hæl
nasista, stofnuðum
lýðveldi og héld­
um partí meðan
heimurinn brann.
Það er ekki fal­
lega farið af stað.
Og síðan þá hef­
ur samfélagið
meira eða minna
verið knúið áfram
af hagsmunum.
Stundum græðgi.
Sjálfstæðisflokk­
urinn og Fram­
sóknarflokkurinn
hafa lengst af
stjórnað landinu,
þeir hafa mótað samfélag okkar,
og saga þeirra beggja virðist því
miður fyrst og síðast drifin áfram
af hagsmunum og hagsmunapoti.
Það hefur alltaf vantað hugsjónir
í íslenskt samfélag. Hagsmunirn­
ir uppnefna hugsjónirnar sem
ábyrgðarlaust tilfinningahjal, og
keyra þær síðan niður.
En já, barbarisminn sést líka í
því hvernig við seljum bækur. Við
segjumst vera bókaþjóð og erum
það sumpart. Við eigum engar
glæstar byggingar eins og aðrar
þjóðir. En Íslendingasögurnar eru
okkar dómkirkjur. Bókmenntirnar.
Og bókamarkaðurinn hér er að
mörgu leyti dásamlegur. Næstum
kraftaverk. Lygilega öflugur mið­
að við smæð og talsvert af góðum
bókum sem kemur út. Við virðu­
mst hins vegar á stundum hafa
takmarkaðan skilning á menn­
ingunni sem getur fylgt bókum.
Bækur eru félagsskapur og þeir
sem hafa áhuga á bókum vilja tala
um þær við annað fólk. Bókabúð­
ir í Frakklandi eru til dæmis allt í
senn, félagsmiðstöðvar, vettvang­
ur fyrir umræður, staður til að
finna ró. En við kjósum að setja
bækurnar inn í Bónus og Krónuna
og seljum þær þar með mjólkinni.
Síðan breytum við bókabúðum í
lundabúðir. Í bókabúðum Reykja­
víkur þarf maður iðulega að fara í
gegnum túristaglingur til að kom­
ast að bókunum. Það er ekkert að
því að selja lunda, tröll og álfa, en
það er óþarfi fyrir okkur að liggja
svo flöt fyrir túristum að við setj­
um bækurnar í bakherbergið.“
Á einum stað í bókinni spyrð
þú hvort skáldskapurinn eigi að fá
okkur til að lifa betur. Þú trúir því
að hann eigi að gera það?
„Kannski er ég bara svona von­
laus eða áttavilltur en ég hef alltaf
trúað því. Stundum er vissulega
erfitt að trúa því, stundum mjög
erfitt. En ef við hættum að trúa því
þá sigrar fáfræðin, grimmdin og
fordómarnir. Skáldskapurinn er
í eðli sínu andóf gegn öllu slíku.
Lestur á skáldskap getur víkkað
hugsun okkar. Og ef hugsunin
víkkar þá öðlast einstaklingurinn
fjölbreyttari sýn. Fær víðara sjón­
arhorn á heiminn. Það er einmitt
það sem við þurfum svo átakan­
lega núna þegar við sjáum að
vofur popúlisma og fasisma fara
um heiminn, og skjóta upp kollin­
um hér á Íslandi.“ n
„Það hefur alltaf
búið í mér að
mér finnst ég hafa verið
beittur órétti, og heimur-
inn allur, með því að taka
þá konu svo snemma
burt. Ég hef í og með
alltaf verið að reyna að
leiðrétta þann órétt.
n Saga Ástu er nýjasta skáldsaga Jóns Kalmans Stefánssonar
n Höfundurinn segir lestur á skáldskap geta víkkað hugsun okkar
Jón Kalman „Ástin og
dauðinn, jú, það er eitthvað
sem breytir öllu, en um leið
órjúfanlegur hluti tilverunnar.“
Mynd dV eHf / SigTryggur Ari
Kolbrún Bergþórsdóttir
kolbrun@dv.is