Morgunblaðið - 21.04.2018, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. APRÍL 2018
Alkunna er að við beitumtungumálinu eftir að-stæðum, við skrifumekki eins í blöðin og í
smáskilaboðum og ritmál er að
jafnaði ólíkt talmáli, svo mjög að
það kemur fólki á óvart að sjá
orð- og hikréttar uppskriftir af
eigin tungutaki og viðmælenda
sinna.
Einn mikilvægasti þátturinn í
að ná tökum á tungumáli er að
skilja og ráða við þau málsnið
sem ólíkar aðstæður bjóða upp á.
Blæbrigðin og merkingaraukinn sem hægt er að ljá tungumálinu
með markvissu orðfæri og setningaskipan, að ekki sé talað um
hljómfall og framburð, nýtist t.d. fólki sem vill hafa áhrif á aðra í
pólitískum tilgangi, hvort sem er við að selja hugmyndir eða varn-
ing. Þekkt er að fyrirtæki kaupa frægar raddir í auglýsingar – og
þannig færist jákvæð ímynd hinnar frægu raddar yfir á hið aug-
lýsta. Þessi áhrif valda því að fólk í opinberum áhrifastöðum misnot-
ar að jafnaði ekki stöðu sína til að drýgja tekjurnar með því að lesa
inn á auglýsingar; forsetinn ber ekki lof á þvottaefni í sjónvarpinu
og fréttamenn eða þulir ríkisútvarpsins ljá ekki sínar ábúðarmiklu
raddir í sölumennsku. Trú-
verðugleikinn væri í húfi ef
þessi mörk væru ekki virt.
Annað mál er þegar fólk
nýtir sér fyrri trúverð-
ugleika úr opinberri þjón-
ustu til starfsframa á nýj-
um vettvangi – eins og
alsiða er.
Traust er aðalsmerki fjölmiðla og almenningur vill trúa því að
fjölmiðlar starfi og flytji fréttir í almannaþágu, veiti valdhöfum
gagnrýnið aðhald á hverjum tíma og hafi jafnframt yfirlýsta rit-
stjórnarstefnu sem getur ekki annað en litað öll efnistök og frétta-
mat. Trúverðugleiki frétta byggist ekki síst á því málsniði sem þær
eru samdar á. Við skynjum af orðfærinu þegar um fréttir er að
ræða og höfum því tilhneigingu til að trúa því sem sagt er – að því
gefnu að við höfum traust á fjölmiðlinum.
Nú er mikið talað um falsfréttir á falsmiðlum en minna er talað
um að trúverðugir fjölmiðlar eiga það til að selja aðgang að sjálfum
sér og lána blaðamenn til að skrifa keyptar „fréttir“ af ágæti ólíkra
hagsmunaaðila og starfsemi þeirra. Oft getur verið um umdeild mál
að ræða á borð við aðild að Evrópusambandinu, laxeldi í opnum
sjókvíum, kjarasamninga eða virkjanir og náttúruvernd, en umfjöll-
unin er samin á málsniði frjálsra og óháðra frétta. Þannig er keypt-
ur áróður settur í fréttaform og almenningur á erfitt með að varast
þær falsfréttir sem þannig eru bornar á borð.
Völd og áhrif fjölmiðla byggjast á því að þeir ráða yfir málsniði
fréttanna og það er alvörumál ef þeir selja hagsmunaaðilum aðgang
að því valdi til að koma ranghugmyndum á flot – sem aðrir þurfa að
eyða tíma í að bera til baka í þágu þess almennings sem fjölmiðlar
ættu með réttu að þjóna á grunni bestu fáanlegu þekkingar. Því
miður má slík þekking sín oft lítils andspænis fjárhagslegum hags-
munum örfárra einstaklinga og áróðursvélum þeirra.
Málsnið frétta í
þágu hagsmuna
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Ífyrradag var haldin í Norræna húsinu ráðstefna ávegum Alþjóðamálastofnunar Háskóla Íslands, ut-anríkisráðuneytisins og verkefnisins Norðurlönd ífókus, sem er á vegum Norrænu ráðherranefnd-
arinnar, sem bar heitið: Alþjóðasamvinna á krossgötum –
Hvert stefnir Ísland?. Þetta var viðamikil ráðstefna sem
stóð í heilan dag.
Fyrir þá, sem hafa fylgzt með umræðum um utanrík-
ismál Íslands í milli 60 og 70 ár, var það töluverð upplifun
að fylgjast með fulltrúum nýrra kynslóða sem flestir
höfðu lítil sem engin tengsl við langt tímabil kalda stríðs-
ins, koma saman og ræða þessi málefni.
Hér sem annars staðar í samfélaginu hafa orðið alger
áhafnaskipti.
Það er rétt að alþjóðasamvinna stendur á vissum kross-
götum en það má líka segja um nærumhverfi okkar Ís-
lendinga hér í Norður-Atlantshafi.
Í kalda stríðinu nutum við – áhrifalaus
örþjóð – lykilstöðu vegna legu lands okk-
ar. Hún tryggði okkur m.a. sigur í
þorskastríðum en það er önnur saga. Nú
er kalda stríðinu lokið, bandaríska varn-
arliðið horfið af landi brott og ný viðhorf
ríkja í Washington sem enginn veit til hvers muni leiða.
En hér erum við, fámenn þjóð á eyju í Norður-
Atlantshafi, og miklar líkur á að á næstu áratugum muni
fara fram mikil átök á milli stórvelda um áhrif og yfirráð á
norðurslóðum, sem við erum hluti af. Rússar verða þátt-
takendur í þeim leik af augljósum landfræðilegum ástæð-
um en í Asíu er að rísa mikið stórveldi, sem margir spá að
verði í fremstu röð, þegar líður á þessa öld. Það er Kína.
Þeir fara hljóðlega um en áhugi þeirra á landakaupum á
Íslandi hefur ekki farið fram hjá okkur og heldur ekki
sambærilegur áhugi þeirra á Grænlandi.
Sennilega höfum við ekki veitt nægilega athygli starf-
semi stofnunar sem kennd er við Konfúsíus en hún er til
staðar bæði á Íslandi og Grænlandi.
Hvernig tryggjum við sjálfstæði okkar við þessar að-
stæður?
Þar gegnir Noregur lykilhlutverki en Noregur var ekki
nefndur á nafn í þessu samhengi í Norræna húsinu í fyrra-
dag.
Á meðan á lokaorrustunni um dvöl bandaríska varnar-
liðsins á Íslandi stóð 1973 og fram á árið 1974 tókst Geir
Hallgrímsson, þá formaður Sjálfstæðisflokksins, ferð á
hendur til Noregs í desember 1973. Markmiðið var að efla
tengslin við Norðmenn í varnar- og öryggismálum á
Norður-Atlantshafi og leita nýrra röksemda í baráttunni
hér heima fyrir, sem var föst í gömlum farvegi. Með hon-
um í för voru Matthías Á. Mathiesen, þá þingmaður
Reykjaneskjördæmis og síðar ráðherra, Björn Bjarnason,
sem þá var að hasla sér völl, sem helzti sérfræðingur
Sjálfstæðisflokksins í utanríkismálum og síðar ráðherra
og greinarhöfundur fyrir hönd Morgunblaðsins.
Áhrifamest var samtal okkar við Trygve Bratteli, sem
þá var forsætisráðherra Noregs vegna þess að það sýndi
þau djúpu áhrif, sem hernám Þjóðverja í Noregi hafði haft
á elztu þálifandi kynslóð í norska Verkamannaflokknum
og viðhorf þeirra til öryggismála á hafsvæðinu á milli okk-
ar.
Nú sem fyrr eru örlög okkar og Norðmanna sam-
tvinnuð og þess vegna skiptir máli náið samráð á milli
okkar og þeirra um þessi málefni.
En hér koma fleiri við sögu. Það á við um Færeyinga og
Grænlendinga svo og Skota en augljóst er að raddir um
sjálfstæði þessara þriggja ríkja verða stöðugt háværari. Í
bók minni um Uppreisnarmenn frjálshyggjunnar í Sjálf-
stæðisflokknum, sem út kom fyrir síð-
ustu jól er að þessum málefnum vikið og
þar segir m.a.:
„Vel má vera að á næstu árum verði
eðlilegt að efna til sameiginlegra við-
ræðna þessara fimm sjálfstæðu smáríkja
við Norður-Atlantshaf (innskot: hér er átt við Noreg, Ís-
land, Skotland, Færeyjar og Grænland) við Bandaríkin og
Kanada um aðgerðir til öryggis í þessum heimshluta. Það
verður aldrei tryggt með hernaðarlegu framlagi frá Ís-
landi, Grænlandi og Færeyjum en ekki er ólíklegt að þessi
þrjú ríki geti lagt sitt af mörkum með margvíslegri tækni-
legri þjónustu við þá aðila sem sjá um varnirnar sjálfar
auk einhvers konar aðstöðu … Jafnvel þótt fimm smáríkj-
um í og við Norður-Atlantshaf tækist að ná samningum
um öryggismál á þessu svæði við Kanada og Bandaríkin
skiptir máli að hafa sterk tengsl við ríki á meginlandi Evr-
ópu.
Þar hljótum við fyrst og fremst að horfa til Þýzkalands
vegna náinna menningarlegra og sögulegra tengsla við
Þjóðverja. Þess vegna skal hér enn ítrekuð sú skoðun,
sem áður hefur verið sett fram að við eigum að leggja sér-
staka rækt við pólitísk tengsl okkar við Þýzkaland.“
Sjónarmið af þessu tagi komu hvergi við sögu í Nor-
ræna húsinu í fyrradag.
Ekki hjá formanni utanríkismálanefndar Alþingis, Ás-
laugu Örnu Sigurbjörnsdóttur, þingmanni og ritara Sjálf-
stæðisflokksins, ekki hjá Rósu Björk Brynjólfsdóttur,
varaformanni utanríkismálanefndar og þingmanni VG,
ekki hjá sendiherrunum Albert Jónssyni og Auðuni Atla-
syni, og ekki hjá alþjóðastjórnmálafræðingnum Kristjáni
Guy Burgess.
Hins vegar ber að minna á að sá íslenzkur stjórn-
málamaður, sem hefur lagt mest af mörkum til að koma til
skila þýðingu norðurslóða fyrir Ísland er Ólafur Ragnar
Grímsson, fyrrverandi forseti og fyrrverandi formaður
Alþýðubandalagsins með stórmerku alþjóðlegu ráð-
stefnuhaldi.
Hefur ný kynslóð ekkert fram að færa í utanríkismálum
og hvernig beri að tryggja sjálfstæði Íslands til framtíðar?
Eyjarnar í Norður-
Atlantshafi á krossgötum
Þar gegnir Noregur
lykilhlutverki
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Út er komið eftir mig ritið Tota-litarianism in Europe: Three
Case Studies, Alræði í Evrópu:
Þrjár rannsóknir, og kynni ég það
á fundi í Háskólatorgi, stofu 101
(Ingjaldsstofu), fimmtudaginn 26.
apríl klukkan fimm.
Fyrsta rannsóknin er á örlögum
svissnesku gyðingakonunnar Elinor
Lipper, en útdrættir úr metsölubók
eftir hana um ellefu ára vist í
þrælakistum Stalíns birtust í Vísi
og Tímanum í Kalda stríðinu. Hún
virtist hafa horfið eftir útkomu bók-
ar sinnar, en ég gróf upp í sviss-
neskum og rússneskum skjalasöfn-
um, hver hún var, hvaðan hún kom
og hvert hún fór, og er þar margt
sögulegt.
Önnur rannsóknin er á, hvernig
örlög tveggja Þjóðverja, sem
bjuggu á Íslandi fyrir stríð, flétt-
uðust saman. Henny Goldstein var
flóttamaður af gyðingaættum,
Bruno Kress, nasisti og styrkþegi
Ahnenerbe, „rannsóknastofnunar“
SS-sveitanna. Eftir stríð gerðist
Kress kommúnisti og forstöðumað-
ur Norrænu stofnunarinnar í
Greifswald-háskóla. Fundum þeirra
Goldsteins og Kress bar saman aft-
ur á Íslandi 1958 á einkennilegan
hátt. En Ahnenerbe tengdi þau líka
saman, og vissi hvorugt af því.
Þriðja rannsóknin er á þáttum úr
ævi kunnasta stalínista Íslands
Halldórs K. Laxness. Hvaðan var
símskeytið sem varð til þess að
honum var ekki hleypt inn í Banda-
ríkin 1922? Hvers vegna forðaði
hann sér frá Bandaríkjunum 1929?
Eftir elskuleg samtöl 1934 við
ítalska fasista, þar sem hann reyndi
að stuðla að útgáfu bóka sinna á
Ítalíu, skrifaði hann Erlendi í Unu-
húsi: „Ýla skal hind, sem með úlf-
um býr.“ Laxness kom til Berlínar
1936 með vottorð til nasistastjórn-
arinnar um að hann væri ekki
kommúnisti en þá var hann að
reyna að liðka til um útgáfu bóka
sinna í Þýskalandi.
Laxness þagði í aldarfjórðung yf-
ir því þegar hann varð í Moskvu
1938 vitni að handtöku saklausrar
stúlku, Veru Hertzsch, barnsmóður
Íslendings. Hann hafði líka að engu
beinar frásagnir sjónarvotta að
kúguninni í kommúnistaríkjunum,
til dæmis rússneskukennara síns,
Teodoras Bialiackinas frá Litáen,
og tveggja tékkneskra vina. Ég rek
undirmálin vegna veitingar Nób-
elsverðlaunanna 1955 en leita að
lokum skýringa á því hvers vegna
Laxness og margir aðrir vestrænir
menntamenn vörðu stalínismann
gegn betri vitund.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Þrjár örlagasögur