Morgunblaðið - 09.06.2018, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2018
SKARTGRIPIR&ÚR
SÍÐAN 1923Skartgripirogur.is - Bankastræti 12 - 551 4007
Skemmtilegar
útskriftargjafir
Það er gott og fagurt að elska málið. Og hinir sönnu elskhugartungunnar þurfa oft ekki mikið til að „sæt músík rísi í hjört-unum“ eins og danska skáldið Jens Ágúst Skaði kvað. Hérskulu enn rifjuð upp tvö dæmi um sanna ást:
Í Svarfaðardal var til sérkennileg málvenja sem fólst í því að fram-
söguháttur fyrstu persónu veikra sagna, sem að réttu og viður-
kenndu lagi á að enda á a, ég tala, ég vona, ég borða, tók að enda á i
rétt eins og í viðtengingarhætti: Ég tali, ég voni, ég borði. Til er saga
af konu framan úr dal sem var einu sinni sem oftar mætt til messu á
Tjörn og gekk síðan mjög hart fram í kirkjukaffinu á eftir við að hita
kaffi og uppvarta kirkjugesti og dró hvergi af sér. Á endanum var
hún spurð hvort hún vildi nú ekki reyna að slaka aðeins á og fá sér
sjálf eitthvað af góðgerðunum, grípa svo sem eins og einn kaffibolla.
Þá svaraði hún því sem síð-
ar varð að orðtaki: „Nei
takk, ég smakki það aldrei
þegar ég lagi það sjálf.“
Þessi merkilega málvenja
var við lýði alllengi fram-
eftir tuttugustu öld en fór
síðan halloka eftir því sem
skólakerfið efldist og hvarf loks alveg. Svo var það dag einn fyrir
tæpum þrjátíu árum að ég var staddur í dalnum og kom að máli við
Hjört á Tjörn, frænda minn, og tók strax eftir því hvað það var létt
og bjart yfir honum. Það var svo sem ekkert óvenjulegt en augljóst
samt að þetta var eitthvað alveg sérstakt. Skýringin kom fljótlega.
Hann hafði daginn áður komið við á einum af fremstu bæjum í daln-
um og hitt þar bónda nokkuð við aldur. Þeir tóku tal saman um
landsins gagn og nauðsynjar eins og alsiða er. Í þann mund sem þeir
eru að kveðjast spyr Hjörtur hann hvort hann sé ekki á því að þurrk-
ur eigi eftir að haldast næstu daga: Öldungurinn leit til himins og
svarið lét ekki á sér standa: „Ja, ég voni það.“ Frændi minn hafði þá
ekki heyrt nokkurn mann taka svona til orða í marga áratugi og það
var þetta sem hafði glatt hann svona mikið. Hann lýsti viðbrögðum
sínum við þessum stórkostlega atburði þannig að sér hefði hitnað öll-
um.
Seinna dæmið: Ég var að lesa Brazilíufarana, skáldsögu Jóhanns
M. Bjarnasonar (Winnipeg 1905) og rakst þar strax í fyrsta kafla á
eftirfarandi setningu: „Við vorum fjórir farþegjarnir, allir íslenzkir,
allir einhleypir, ungir og heilsugóðir.“ Ég hafði aldrei séð þessa beyg-
ingarmynd áður, farþegjarnir, og bar hana umsvifalaust eins og allt
slíkt undir föður minn. Það kom sælubros á andlit hans og ég sá
strax að honum hitnaði öllum þegar hann sagði: „Já, svona talaði fólk.
Æ, mikið er ég þér óendanlega þakklátur fyrir að minna mig á
þetta.“
Svona getur hin sanna ást á tungunni birst. Hitinn sem þarna sló
út hjá þessum svarfdælsku bræðrum, það er sami ylur og Jónas Hall-
grímsson hafði í huga og fann fyrir þegar hann kallaði málið ylhýrt.
Að elska málið
Tungutak
Þórarinn Eldjárn
Ást á tungunni Hinir
sönnu elskhugar tung-
unnar þurfa oft ekki
mikið til að „sæt músík
rísi í hjörtunum“.
Sl. miðvikudag efndi forsætisráðuneytið til opinnarráðstefnu um Framtíð íslenzkrar peningastefnu,en það er heiti á skýrslu þriggja manna nefndar,sem í áttu sæti Ásgeir Jónsson, hagfræðingur, Ás-
dís Kristjánsdóttir, forstöðumaður efnahagssviðs Samtaka
atvinnulífsins, og Illugi Gunnarsson, fyrrverandi ráðherra,
um það efni.
Skýrslan er í raun tæplega 250 síðna bók, sem líkleg er til
að verða lykilverk um þessi efni næstu árin en er kannski
um leið eins konar vísir að hagsögu Íslands síðustu 100 ár
frá því að við fengum fullveldi 1918. Sá vísir ætti að verða til
þess að sú saga verði skrifuð því að af henni má augljóslega
margt læra.
Ásgeir Jónsson kynnti efni skýrslunnar og síðan töluðu
nokkrir erlendir sérfræðingar, sem nefndin hafði leitað ráð-
gjafar hjá. Þar vakti einna mesta athygli greinarhöfundar
fyrrverandi seðlabankastjóri Írlands, Patrick Honohan að
nafni, sem augljóslega hefur góðan
skilning á íslenzkum aðstæðum. Það
sama verður ekki sagt um sænskan
prófessor, sem vafalaust hefur ætlað að
vera fyndinn en í þeirri fyndni mátti
heyra enduróm af gamalkunnugum
sjónarmiðum Norðurlandaþjóða, sem
lengi hafa talið að Íslendingar og aðrar
eyþjóðir í Norður-Atlantshafi, eigi ekki
að hafa fyrir því að vera sjálfstæðar.
Frosti Sigurjónsson, fyrrum alþingismaður, sá um þá hlið
málsins með eftirminnilegum hætti.
Í þessari skýrslu kemur fram, að á þeim 100 árum, sem
senn eru liðin frá því að Ísland fékk fullveldi en var þó enn í
konungssambandi við Dani til 1944, hafi þjóðin fjórum sinn-
um orðið greiðsluþrota.
Í fyrsta sinn hafi það gerzt árið 1920, þegar póstávísun
var send til Kaupmannahafnar, sem viðskiptabanki íslenzka
ríkisins neitaði að innleysa en átti að nota til að greiða ýmis
útgjöld ríkisins.
Til eru danskar heimildir, sem lýsa stöðunni á þeim tíma á
þann veg, að danskir ráðamenn hafi verið orðnir þreyttir á
kvabbi Íslendinga og rætt í sínum hópi að bezt væri að losa
sig alveg við þá.
Næst segir skýrslan að þetta hafi gerzt 1930-1931 þegar
Alþingi hafi verið kallað saman á neyðarfund á sunnudags-
kvöldi í febrúarbyrjun 1930 og setið fram undir morgun,
vegna beiðni um ríkisábyrgð fyrir þáverandi Íslandsbanka,
sem var hafnað.
Þetta atvik minnir á annan slíkan neyðarfund, sem kall-
aður var saman á sunnudegi síðla vetrar 2006 á heimili Dav-
íðs Oddssonar, þá seðlabankastjóra, þegar íslenzku bank-
arnir fóru fram á miklar ríkisábyrgðir fyrir opnun markaða
næsta dag. Niðurstaðan þá var sú að halda að sér höndum
og sjá hvað gerðist og áhyggjur bankastjóranna reyndust
ástæðulausar í það sinn.
Síðan segir í skýrslunni:
„Þann 13. október þetta haust (1931) kom Jón Árnason –
þá formaður bankaráðs Landsbankans – aftur frá London.
Sagði hann farir sínar ekki sléttar“.
Þetta minnir á aðra heimkomu frá London, snemma árs
2008, þegar Davíð Oddsson, þá seðlabankastjóri, óskaði eft-
ir fundi með forráðamönnum þáverandi ríkisstjórnar og
sagði farir sínar ekki sléttar eftir viðtöl við banka í London.
Á þau aðvörunarorð var ekki hlustað þá.
Skýrsluhöfundar segja að Ísland hafi orðið greiðsluþrota
í þriðja sinn árið 1946
og lýsa því með þessum hætti:
„Við lok seinni heimsstyrjaldar var Ísland að nafninu til
ein ríkasta þjóð Evrópu en gat þó ekki flutt inn ávexti nema
aðeins fyrir jólin!“
Hér má skjóta inn í að rúmum ára-
tug síðar eða vorið 1958, var óvissa um,
hvort stúdentar, sem þá voru að út-
skrifast frá Menntaskólanum í Reykja-
vík gætu sett upp stúdentshúfur vegna
þess að það var álitamál, hvort fram-
leiðandi húfanna, P. Eyfeld, fengi
gjaldeyri til að leysa inn efnið í húf-
urnar.
Fjórða greiðsluþrotið skv. skýrsl-
unni var svo að sjálfsögðu haustið 2008.
Þetta er fróðleg og gagnleg upprifjun, sem um leið sýnir
að sagan hefur tilhneigingu til að endurtaka sig.
Í því samhengi er ástæða til að vekja athygli á, að í máli
manna á fyrrnefndri ráðstefnu forsætisráðuneytis kom aft-
ur og aftur fram, að Norðurlöndum hefði tekizt að ná víð-
tæku samkomulagi, eins konar samfélagssáttmála, sem
næði líka til vinnumarkaðarins.
Það hefur ekki tekizt hér en þó hefur það verið reynt.
Svonefnt Salek-samkomulag, sem undirritað var undir
lok októbermánaðar 2015 af fulltrúum meirihluta launþega
í landinu, atvinnulífsins og þáverandi ríkisstjórnar, var heið-
arleg tilraun til þess. Í aðdraganda þeirrar undirskriftar
hafði verið deilt um, hvort viðmiðunarár ætti að vera 2006
eða 2013 og að lokum tókst samkomulag um 2013.
Þetta var skref í átt til þess að koma hér á eins konar
samfélagssáttmála, sem næði líka til vinnumarkaðarins eins
og tekizt hefur á öðrum Norðurlöndum og rækilega var
rakið á fyrrnefndri ráðstefnu forsætisráðuneytis.
Nú er þessi tilraun í rúst.
Hvers vegna?
Vegna þess, að þegar Kjararáð úrskurðaði um launa-
hækkanir til æðstu embættismanna sumarið 2016 og til
þingmanna og ráðherra haustið 2016 var Salek-sam-
komulagið haft að engu. Og Alþingi virðist ekki hafa dottið í
hug að afnema þessar hækkanir sjálfu sér til handa eins og
það hafði gert tvívegis áður, 1992 og 2005.
Það má orða þetta á annan veg, að þeir sem stóðu fyrir
ráðstefnunni um Framtíð íslenzkrar peningastefnu sl. mið-
vikudag, hafi kosið að hafa þær ábendingar, sem þar komu
fram að engu.
Ísland fjórum sinnum
greiðsluþrota á 100 árum
Vorið 1958 var álitamál
hvort hægt væri að leysa
inn efni í stúdentshúfur
vegna gjaldeyrisskorts!
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Eftir komuna til Íslands í júní2018 getur kanadíski sálfræði-
prófessorinn Jordan Peterson tekið
sér í munn orð Sesars: Ég kom, sá
og sigraði. Hann fyllti stóran sam-
komusal í Hörpu tvisvar, þótt að-
gangseyrir væri hár, og bók hans
rokselst, Tólf lífsreglur: Mótefni við
glundroða, sem Almenna bóka-
félagið gaf út í tilefni heimsóknar-
innar. Boðskapur Petersons er svip-
aður og í tveimur kverum, sem
framgjarnir íslenskir unglingar lásu
á nítjándu öld, Auðnuveginum eftir
William Mathews og Hjálpaðu þér
sjálfur eftir Samuel Smiles: Menn
verða að herða upp hugann og
leggja á brattann. Minna máli skipt-
ir, að þeir hrasi, en að þeir standi á
fætur aftur. Þeir mega ekki hugsa
um sjálfa sig sem fórnarlömb, held-
ur smiði eigin gæfu. Öfund er löst-
ur, en hugrekki og vinnusemi
dygðir.
Hvað veldur hinum ótrúlega
áhuga á boðskap Petersons? Ein
ástæðan er, að hann nýtir sér út í
hörgul nýja miðla, Youtube og
Twitter. Hann er gagnorður og
sléttmáll, og honum fipast hvergi,
er harðskeyttir viðmælendur sækja
að. Í öðru lagi deila miklu fleiri með
honum skoðunum en mæla fyrir
þeim opinberlega. Langflestir
menntamenn eru vinstri sinnaðir:
Gáfaðir hægri menn gerast verk-
fræðingar, læknar eða atvinnurek-
endur, gáfaðir vinstri menn kenn-
arar eða blaðamenn.
Þriðja ástæðan er, að vinstri sinn-
aðir menntamenn hafa nú miklu
meiri völd í skólum og fjölmiðlum
en áður, og þeir nota þau til að
þagga niður í raunverulegri gagn-
rýni. Í huga þeirra eru vísindin ekki
frjáls samkeppni hugmynda, heldur
barátta, aðallega gegn kapítalism-
anum, en líka gegn „karlaveldinu“.
Eins og Peterson bendir á, eru til
dæmis eðlilegar skýringar til á því,
að tekjumunur mælist milli
kynjanna. Fólk hefur tilhneigingu
til að raða sér í ólík störf eftir fram-
tíðaráætlunum sínum, og það er
niðurstaðan úr þessari röðun, þessu
vali kynjanna, sem mælist í kjara-
könnunum. En á Íslandi og annars
staðar hefur risið upp jafnréttisiðn-
aður, sem kennir „karlaveldinu“ um
þessa mælinganiðurstöðu. Jafn-
framt hefur skólakerfið verið lagað
að áhugamálum róttækra kven-
frelsissinna, svo að tápmiklir piltar
finna þar litla fótfestu. Nú er aðeins
þriðjungur þeirra, sem brautskrást
úr Háskóla Íslands, karlkyns.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Jordan Peterson