Morgunblaðið - 30.08.2018, Síða 72

72 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 30. ÁGÚST 2018
Í bókinni er meðal annars skoðuð
þróun afbrotafræðinnar á Íslandi á
síðustu árum, svara leitað við því
hvað einkenni ís-
lensk fangelsi og
fanga, hvernig Ís-
lendingar hafi
brugðist við fíkni-
efnavandanum
kynferðisbrotum
gegn börnum og
netglæpum og
rædd afbrota-
fræði íslenskra
kvikmynda. Hér
birtist brot úr kaflanum Réttar-
vörslukerfið á Íslandi.
Bankahrunið á Íslandi
2008 í baksýnisspegli
Í kjölfar bankahrunsins hófst upp-
gjörið um orsakirnar, þ.e. hvort inn-
lendir aðilar, stjórnmálamenn, emb-
ættismenn og viðskiptalífið hefðu
brugðist skyldum sínum og að hve
miklu leyti utanaðkomandi þættir
hefðu átt hlut að máli. Í desember
2008 skipaði Alþingi rannsóknarnefnd
um aðdraganda og orsakir falls ís-
lensku bankanna til að ganga úr
skugga um hverjir bæru þyngstu
ábyrgðina á því.
Í skýrslunni koma fram naprar af-
hjúpanir á alvarlegri óreiðu í íslensku
fjármálalífi. Stjórnmálamenn, eftirlits-
stofnanir og stjórnendur banka virt-
ust hafa gert sig seka um misgáning
og vanrækslu. Mestri gagnrýni sættu
stóru bankarnir þrír. Á aðeins örfáum
árum höfðu þeir þanist út, sprengt alla
viðtekna ramma og velt samanlagt
sem nam tífaldri þjóðarframleiðslu
landsins skömmu fyrir hrun. Nokkrir
af helstu forsvarsmönnum bankanna
voru sakaðir um að hafa misnotað þá í
þágu einkahlutafélaga sinna og
tengdra aðila. Allir bankarnir þrír
voru innbyrðis tengdir í flókin kross-
eignatengsl sem eigendur og hollvinir
þeirra höfðu komið á fót. Varlega
ályktað hafði þessi hópur fengið góða
fyrirgreiðslu í bönkum sem hann átti
að hluta og fengið lán sem jafngiltu
því sem næst þriðjungi af eigin fé
bankanna í ársbyrjun 2008. Reglum
um áhættusamar lánveitingar hafði
ekki verið fylgt og erfitt að sjá að
hagsmunir bankanna og almennings
hefðu verið tryggðir.
Skýrslan afhjúpaði ekki aðeins eig-
endur og stjórnendur bankanna held-
ur einnig hlut háttsettra stjórnmála-
og embættismanna sem áttu að hafa
eftirlit með bankakerfinu en enginn
hafði haft stjórn á. Lykilstjórnmála-
menn og eftirlitsstofnanir voru átald-
ar fyrir „mistök og vanrækslu“ við
framkvæmd lögboðinna verkefna við
að verja fjármálakerfið og hagsmuni
almennings.
Hafa sökudólgarnir
fundist á Íslandi?
Er hægt að rekja fjármálahrunið á
Íslandi einvörðungu til nokkurra
stjórnenda banka sem misstu stjórn á
græðgi sinni eða til embættismanna
sem sváfu á verðinum? Er myndin al-
veg svo einföld? Til að fá fyllra og þýð-
ingarmeira svar við þeirri spurningu
er nauðsynlegt að kafa dýpra í póli-
tískt og efnahagslegt umhverfi, bæði á
Íslandi og í hinum vestræna heimi.
Undirliggjandi þátt að baki góðærinu
á Íslandi og fjármálahruninu í kjölfar-
ið er að stórum hluta hægt að rekja til
pólitískrar hugmyndafræði sem fest
hafði rætur árin á undan. Trúin á lög-
mál hins frjálsa markaðar gegnsýrði
allt stjórnmála- og fjármálakerfið og
tók á sig furðulegar myndir í hinu
smávaxna íslenska hagkerfi eftir um-
fangsmikla innleiðingu hugmynda af
hálfu ríkjandi afla sem tengdar hafa
verið nýfrjálshyggju. Aukin markaðs-
væðing og fjármálafrelsi, einkavæðing
opinberrar starfsemi, þar á meðal
bankastarfsemi, lækkun á sköttum og
álögum á atvinnulífið, og síaukin efn-
ishyggja í samfélaginu öllu varð ráð-
andi. Andi einkaframtaksins var í há-
vegum hafður sem aldrei fyrr.
Aukið markaðsfrelsi var ekki aðeins
pólitísk ákvörðun sem tekin var hér
innanlands. Eftir seinni heimsstyrj-
öldina varð Ísland hægt og bítandi
hluti af alþjóðlegum markaði en á tí-
unda áratug síðustu aldar opnaðist
hagkerfi þjóðarinnar fyrst fyrir al-
vöru. Ísland tók sitt stærsta skref í átt
að alþjóðlegum markaði með aðildinni
að Evrópska efnahagssvæðinu (EES)
árið 1994. Ísland fékk þar með aðgang
að lánum á lágum vöxtum á alþjóð-
legum bankamarkaði. Íslenskir at-
hafnamenn lögðu í gríðarlegar fjár-
festingar erlendis sem byggðust að
mestu á lántöku. Á sama tíma – og í
samræmi við orðræðuna um frjálsa
markaðinn – fylgdi íslenska ríkis-
stjórnin efnahagsstefnu sem grund-
vallaðist á takmörkuðum opinberum
afskiptum af markaðinum. Óhindruð
markaðshyggja myndi á endanum
koma öllum best og markaðsöflin leið-
rétta sig sjálf ef þau fengju að vera
sem næst óáreitt. Íslenska fjármála-
kerfið fylgdi evrópsku regluverki en
viðbótarráðstafanir sem aðrar þjóðir
töldu nauðsynlegt að innleiða voru
takmarkaðar á Íslandi. Fleyg urðu
ummæli þáverandi fjármálaráðherra
á Alþingi fyrri hluta árs 2007 þegar
bent var á hættumerki í fjármálalíf-
inu: „Drengir, sjáið þið ekki veisluna?“
Á daginn kom að veislan var byggð á
sandi og henni lauk með banka-
hruninu.
Áhrif hrunsins á
afbrotatíðni á Íslandi
Ekki þarf að koma á óvart að afbrot
voru tíðum nefnd í opinberri umræðu í
kjölfar hrunsins. Athyglisvert var að
þegar óvenjulegt afbrot var framið,
eða jafnvel dæmigert afbrot, bárust
oft sömu spurningarnar frá fjöl-
miðlum: Má rekja þetta tilvik eða
aukna tíðni afbrota til hrunsins? Rétt
eins og slíkt tilfelli eða aukin tíðni til-
tekinna brota hefði aldrei komið til áð-
ur í sögunni. Hrunið virtist gefa sam-
félagsfyrirbærum eins og afbrotum
dýpri merkingu og gera þau skilj-
anlegri en ella. Slíkar hugmyndir
bjóða hættunni heim að hrunið verði
notað sem þægilegur blóraböggull
sem hægt er að kenna um allt sem af-
laga fer í samfélaginu og líta fram hjá
öðrum og stundum trúverðugri skýr-
ingum.
Norræna sakfræðiráðið gaf út
skýrslu árið 2012 sem bókarhöfundur
ritstýrði þar sem íslenska bankahrun-
ið skipaði stóran sess. Norrænir
fræðimenn tóku þar fyrir áhrif félags-
og efnahagslegrar kreppu á sam-
félagið, ekki síst á tíðni afbrota. Í
stuttu máli sýnir afbrotatölfræði lög-
reglunnar að fjármálakreppan á Ís-
landi hafði takmörkuð áhrif á tíðni af-
brota þegar til lengri tíma er litið.
Heildarfjöldi tilkynntra afbrota var
nokkru meiri árið sem bankahrunið
varð (2008), sér í lagi tíðni innbrota og
þjófnaða. Á árunum eftir 2008 fækk-
aði þó skráðum auðgunarbrotum af
þessu tagi og heldur dró úr heildar-
fjölda allra hegningarlagabrota.
Efnahagsbrot skipa þó sérstöðu.
Frá hruninu hefur fjöldi slíkra brota
verið rannsakaður sem sakamál þar
sem eigendur og stjórnendur föllnu
bankanna hafa verið ákærðir og
dæmdir til refsingar. Hve margir
munu endanlega vera dæmdir er erf-
itt að segja því enn eru til meðferðar
mál í réttarkerfinu árið 2018 tíu árum
eftir hrun. Í ársbyrjun 2009 setti Al-
þingi á laggirnar embætti sérstaks
saksóknara sem falið var að rannsaka
meint efnahagsbrot innan bankanna í
aðdraganda bankahrunsins. Árið
2012-13 náði þetta nýja embætti há-
marki í starfsemi sinni með um 90 árs-
verk í sinni þjónustu. Það ár voru um
120 mál í ákærumeðferð og ákæra
hafði verið gefin út í nær eitt hundrað
málum og alls 45 manns verið ákærð-
ir. Samkvæmt upplýsingum sérstaks
saksóknara voru enn um 50 mál á
borði embættisins árið 2014, þar af 36
til rannsóknar og 11 biðu ákvörðunar
um ákæru. Þá var gert ráð fyrir því að
síðustu efnahagsbrotin sem tengdust
hruninu yrðu ekki komin til meðferðar
hjá Hæstarétti fyrr en í fyrsta lagi
2018. Árið 2016 höfðu hátt í 70 manns í
lykilstöðum í fjármálakerfinu verið
ákærðir og dregnir fyrir dóm, nokkrir
tugir hlotið dóma og enn aðrir biðu
dómsuppkvaðningar Hæstaréttar. Í
upphafi árs 2018 höfðu alls 36 manns
verið dæmdir í samtals 96 ára fangelsi
í hrunmálum.
Til að setja starf sérstaks saksókn-
ara á Íslandi í alþjóðlegt samhengi
miðað við mannfjölda er hægt að bera
umfang embættisins gróflega saman
við Bandaríkin. Ef settur væri á fót
sérstakur saksóknari vestra til að
rannsaka meint efnahagsbrot í því
landi þyrfti að ráða um 90 þúsund
starfsmenn miðað við starfsmanna-
fjölda sérstaks saksóknara á Íslandi
árið 2013. Hátt á annað hundrað þús-
und mál væru í rannsókn og um 40
þúsund manns ákærðir fyrir efna-
hagsbrot í Bandaríkjunum sem er fá-
heyrt. Þessar tölur sýna því hversu al-
varlega stjórnvöld á Íslandi tóku
hlutverk sitt að rekja upp vef efna-
hagsbrota í samfélaginu og hversu af-
gerandi embætti sérstaks saksóknara
var í verkum sínum og dómstólar
sömuleiðis í ákvörðun sektar og refs-
inga. Flest málanna á Íslandi snerust
um umboðssvik, markaðsmisnotkun,
innherjasvik og sviksamlegar lánveit-
ingar. Árið 2018 lítur út fyrir að máls-
lok fyrir dómi muni teygjast jafnvel
enn lengra inn í framtíðina en þetta
ár.
Niðurlag
Eftir stendur mikilvæg spurning:
Geta nýjar persónur í fjármála- og
stjórnkerfinu gegnt öðru og farsælla
hlutverki en á árunum fyrir hrun,
einkum ef fylgt er sama handriti og í
gamla leikritinu? Eða er rót vandans
að finna í sjálfu kerfinu, pólitísku og
efnahagslegu umhverfi, sem átti stór-
an þátt í bankahruninu á Íslandi eins
og hér hefur verið haldið fram?
Reglum um bankastarfsemi var
breytt í kjölfar hrunsins, t.d. með
kröfum um aukið eigið fé, til að draga
úr hættu á öðru hruni. Regluverki
fjármálastofnana eða „handritinu“
hefur því að einhverju leyti verið
breytt frá því fyrir hrun. Á sama tíma
hefur fjöldinn allur af fjármálamönn-
um verið ákærður og dæmdur til
fangelsisvistar fyrir margvísleg efna-
hagsbrot í aðdraganda hrunsins. Að
stórum hluta var það fyrir viðleitni
þeirra til að bjarga fallandi fyrir-
tækjum og viðskiptagjörninga sem
gerðir voru mánuðina fyrir banka-
hrunið þegar öll sund voru að lokast á
alþjóðlegum bankamarkaði. Tog-
streita getur skapast milli lagaramm-
ans og þeirrar menningar sem
ríkjandi er í bankaheiminum hverju
sinni. Hvað gerist þegar umræddur
lagarammi er veikur og afskipti og
eftirlit hins opinbera af fjármála-
starfsemi er dregið í efa af ríkjandi
valdhöfum? Hver á persónuleg
ábyrgð stjórnenda á vafasömum
gjörningum að vera eins og þeim sem
gerðir voru í aðdraganda hrunsins við
þessar aðstæður?
Atferli einstaklinga er yfirleitt hægt
að skýra út frá ákveðnu félagslegu og
menningarlegu samhengi, hvort sem
er í bönkum eða annars staðar. Fyrir-
tækjasiðferði er að miklu leyti stýrt af
stjórnendum og því hafa þeir áhrif á
hvernig einstakir starfsmenn haga sér
og taka ákvarðanir. Í uppsveiflunni
sem hér ríkti fyrir 2008 varð til ákveð-
in menning sem fékk kannski allt aðra
merkingu eftir kerfishrun eins og átti
sér stað á Íslandi. Það sem þótti eðli-
legt jafnvel eftirsóknarvert fyrir hrun
og látið var afskiptalaust af eftirlits-
aðilum var væntanlega skilgreint með
allt öðrum hætti eftir bankahrunið.
Fyrirtækjamenning getur þó aldrei
afsakað eða réttlætt siðlausar eða
refsiverðar athafnir starfsmanna sem
valda tjóni og skaða aðra í samfélag-
inu. Íslenska bankahrunið stórvaxna,
með sinni gagnrýnislausu trú á ný-
frjálshyggju og afskiptaleysi, ætti að
hafa kennt okkur þessa mikilvægu
lexíu.
Afbrot og íslenskt samfélag
Í bókinni Afbrot og ís-
lenskt samfélag fjallar
Helgi Gunnlaugsson
prófessor um íslenskt
samfélag og þróun þess
frá sjónarhorni félags-
og afbrotafræðinnar.
Stuðst er við viðhorfs-
mælingar, opinber gögn,
rýnihópa, fjölmiðla og
niðurstöður sem túlk-
aðar eru í ljósi alþjóð-
legs samanburðar.
Morgunblaðið/Golli
Átök Í kjölfar bankahrunsins voru langvinn mótmæli við Alþingishúsið.
100x70x85
Einnig 120 - 140
100x70x85
Einnig 120 - 140 - 160
60x70x95
Einnig 70 - 80 - 100 - 120
Ítölsk stál vinnuborð með
eða án án handlaugar
Ryðfrytt burstað stál l Hilla að
neðanlStillanlegir fæturl
Auðvelt að setja samanl Frístan-
dandi vinnuborð
5
1
6
8
#
Draghálsi 4
110 Reykjavík
sími: 535 1300
verslun@verslun.is
Ryðfrí stál vinnuborð-
og fráleggsborð
fyrir atvinnueldhús