Skírnir - 01.09.2016, Blaðsíða 114

hægri og vinstri þingræðisöfl eru ófær um að mynda stjórn. Í slíkri
stöðu hafa íhaldsöfl stundum leitað að bandamönnum sem víla ekki
fyrir sér að snúa baki við réttarríkinu (Paxton, 2004: 205).
Þá vaknar sú lykilspurning hvort íhaldsmenn geti haldið hinum
róttæku hægri öflum í skefjum eða eytt áhrifum þeirra með því að
fá þau á sitt band eða bæla þau niður. Sagan sýnir að íhaldsmönnum
mistókst herfilega ætlunarverk sitt í Þýskalandi og á Ítalíu á árunum
milli stríða. Þá mynduðu þeir bandalag með fasistum í þeim tilgangi
að notfæra sér fjöldafylgi þeirra til að stjórna. Reyndin varð hins
vegar sú að þeir urðu að afsala sér öllum völdum til Nasistaflokks
Hitlers og gera málamiðlun við fasistaflokk Mussolinis sem gerði
honum kleift að fara með stjórn landsins allt fram til ársins 1943
þegar konungurinn setti hann af. Áform íhaldsmanna tókust hins
vegar í öðrum löndum. Þótt valdboðsstjórnir Ions Antonescu og
Miklós Horthy hafi verið ólýðræðislegar, héldu þær fasistum frá
völdum í Rúmeníu fyrir utan stutta stjórnarsetu fasistahreyfingar-
innar Járnvarðarins á árunum 1940–1941 og í Ungverjalandi á ár-
unum 1944–1945.10
Vitaskuld er ekki unnt að yfirfæra stjórnmálaástand áranna milli
heimsstyrjalda á evrópskan samtíma. Engir róttækir hægri öfga-
flokkar skutu t.d. rótum í þeim ríkjum sem komu verst út úr fjár-
málakreppunni árið 2008, þ.e. á Íslandi, Írlandi, Spáni og í Portúgal.
Þótt nýr flokkur, Íslenska þjóðfylkingin, hafi tileinkað sér margt
úr stefnuskrá róttækra þjóðernisflokka hefur ekki enn reynt á það
í kosningum hvort hann njóti einhvers fylgis. Og þrátt fyrir 7%
fylgi Gullinnar dögunar í þingkosningunum í Grikklandi í septem-
ber 2015 hefur flokkurinn ekki haft nein áhrif á stjórnarmyndun
eða stefnu stjórnvalda. Ekkert pólitískt þrátefli varð í þessum
ríkjum þrátt fyrir stjórnmála- og efnahagskreppu. Stjórnmála-
flokkum á hægri og vinstri væng var gert kleift að fara áfram með
völd. Því varð ekkert valdatómarúm sem þjóðernisflokkar yst á
hægri væng hefðu getað fært sér í nyt.
350 valur ingimundarson skírnir
10 Þegar Örvarkrossinn steypti stjórn Hortys af stóli í október 1944 var það gert að
undirlagi þýska hersins en ekki á eigin forsendum. Á stuttum valdatíma sínum
fram til marsmánaðar 1945 bar Örvarkrossinn ábyrgð á dauða tugþúsunda
gyðinga sem sendir voru í útrýmingarbúðir nasista.