Fréttablaðið - 10.11.2018, Blaðsíða 94

Á árunum milli fyrri og síðari heimsstyrjald-anna var Alþjóða-dómstóllinn starf-ræktur í hollensku borginni Haag. Dóm-
stóllinn, sem að mörgu leyti varð
fyrirrennari Alþjóðamannréttinda-
dómstólsins sem nú starfar í sömu
borg, var stofnaður árið 1920 og
rekinn í tengslum við Þjóðabanda-
lagið. Gríðarlegar væntingar voru
bundnar við dómstól þennan, enda
höfðu stjórnmálaspekingar í margar
aldir látið sig dreyma um stofnun
sem gæti skorið á sanngjarnan
hátt úr deilumálum ríkja og afstýrt
þannig blóðugum styrjöldum.
Þegar ófriðarskýin tóku að hrann-
ast upp í Evrópu um miðjan fjórða
áratuginn fjaraði undan Alþjóða-
dómstólnum og færri mál rötuðu
á borð hans. Á árunum í kringum
1930 hafði dómstóllinn hins vegar
veigamiklu hlutverki að gegna og
leysti úr fjölda mála. Þar á meðal
deilunni um Land Eiríks rauða
eða Eirik Raudes Land, eins og það
nefndist á norsku.
Deilan snerist um landsvæði
á Grænlandi. Danir gerðu tilkall
til fullra yfirráða á Grænlandi, en
höfðu þó lítt amast við umsvifum
norskra hvalveiðimanna norðar-
Granna ber að garði
Fengu gestirnir hina
Fínustu vindla „með
magabelti“ …
saga
til næsta
bæjar
stefán Pálsson skrifar
um eftirminnilega
heimsókn.
lega á Austur-Grænlandi, á slóðum
sem höfðu verið að mestu óbyggðar
að öðru leyti. Árið 1921 freistuðu
dönsk stjórnvöld að banna öll
umsvif útlendinga á Grænlandi, sem
olli árekstrum milli þeirra og Norð-
manna, uns samkomulag náðist á
árinu 1924 um að þeim síðarnefndu
væri heimilt að koma sér upp veiði-
og rannsóknaraðstöðu norðan til-
tekinnar breiddar-
gráðu.
En karpið um
aðstöðuna á austur-
ströndinni í byrjun
þriðja áratugarins
varð til þess að þjóð-
ernispólitík hljóp
í málið. Metnaðar-
fullir Norðmenn
tóku að rifja upp
söguna og komust að
þeirri niðurstöðu að
ef til vill hefði Græn-
land átt að fylgja með
þegar Norðmenn
klufu sig frá Dönum.
Svipuð sjónarmið
tóku að láta á sér
kræla á Íslandi, þar
sem lítill hópur manna talaði fyrir
landakröfum á Grænlandi.
Norsk stjórnvöld tóku dræmt
í allar hugmyndir um landnám á
Grænlandi og vildu síður efna til
fjandskapar við Dani. Sumarið 1931
ákvað því hópur norskra ævintýra-
manna að taka málið í sínar eigin
hendur og þann 27. júní drógu þeir
norska fánann að húni og lýstu
yfir stofnun Lands Eiríks rauða,
sem lúta skyldi norskri stjórn. Til-
kynning þessa efnis var samstundis
send á alla helstu fjölmiðla. Yfir-
lýsingin vakti hrifningu almenn-
ings og þorði ríkisstjórnin í Ósló
ekki öðru en að gera kröfurnar að
sínum fáeinum dögum síðar. Skipti
þar vafalítið máli að þótt ráðherrar
stjórnarinnar hefðu sumir hverjir
litla trú á þessu ævintýri, var Hákon
konungur sannfærður um að mál-
staður Noregs væri sterkur. Sem fyrr
segir lauk þessu Grænlandsævintýri
Norðmanna þó fyrir dómstólnum í
Haag tveimur árum síðar.
Nýtt landnám
Helsta röksemd Norðmanna í deil-
unni um Austur-Grænland var sú
að Danir hefðu fyrirgert rétti sínum
til stórs hluta austurstrandarinnar
með því að nýta hana ekki að neinu
marki. Í því ljósi bæri að líta á land-
svæðið sem ónumið og að Noregur
væri raunar með hálfgerðan hefðar-
rétt á því nú þegar. Þótt Alþjóða-
dómstóllinn hafnaði að endingu
þessum rökum, höfðu þau valdið
Dönum nokkrum áhyggjum um
talsvert skeið. Það var einmitt í
tengslum við tilraunir þeirra til að
styrkja yfirráðaréttinn á austur-
ströndinni sem Ísfirðingar fengu
merkilega heimsókn sumarið 1925.
Það ár réðst danska nýlendu-
stjórnin í að flytja tólf fjölskyldur,
alls 89 manns – þar af um helm-
ingurinn börn – frá Tasilaq á Suður-
Grænlandi til Scoresbysunds, sem
í dag nefnist Ittoqqortoormiit.
Svæðið var óbyggt, þótt finna mætti
minjar um búsetu inúíta þar fyrr á
öldum. Það var jafnframt auðugt að
veiðidýrum og reyndist því auðvelt
að finna sjálfboðaliða til að flytjast
þangað, en hagur íbúanna í Tasilaq
fór um þessar mundir versnandi
vegna offjölgunar og þröngra land-
kosta.
Grænlandsfarið Gustav Holm
flutti fjölskyldurnar til sinna nýju
heimkynna, en á leiðinni hafði það
viðkomu á Ísafirði. Önnur ástæða
heimsóknarinnar var hversdagsleg,
þar sem taka þurfti vistir og vetrar-
forða fyrir hina fyrirhuguðu byggð.
Hin var óvenjulegri: til að koma
á laggirnar nýju samfélagi þurfti
kirkju og prest. Prestinn þurfti að
vígja og það skyldi gert í Ísafjarðar-
kirkju.
Heimsóknin vakti gríðarlega
athygli landsmanna, en þó einkum
Ísfirðinga sjálfra sem þrátt fyrir
nálægðina við Grænland höfðu
fæstir haft nokkuð af Grænlend-
ingum að segja. Rithöfundurinn
Gunnar M. Magnúss fylgdist grannt
með heimsókninni og skrifaði síðar
nákvæma ferðasögu, en jafnframt
var mikið um hana fjallað í héraðs-
blöðum og raunar einnig í dagblöð-
unum fyrir sunnan.
Gustav Holm kom í Ísafjarðar-
höfn þriðjudaginn 25. ágúst, um
það bil í lok vinnudags. Allir sem
vettlingi gátu valdið þustu því niður
að höfn til að berja aðkomufólkið
augum. Óvenjumargt aðkomu-
manna úr næstu sveitum var í
bænum, margir hverjir gagngert
mættir í þeim tilgangi að sjá Græn-
lendingana. Lýsti Gunnar M. Magn-
úss gestunum á þann hátt að þeir
væru ekki „…frændalegir ásýndum.
Þeir voru þó næsta líkir því, sem
landsmenn höfðu gert sér í hugar-
lund eftir myndum og frásögnum:
lágvaxnir, kviklegir í hreyfingum,
kinnbeinamiklir og skammleitir
með mongólasvip til augnanna,
svarthærðir og stríhærðir.“
Um borð í skipinu var öll búslóð
fólksins sem flytja skyldi á nýja stað-
inn, þar á meðal hvers kyns veiðar-
færi, skíði, tjöld, sextán húðkeipar
auk minni báta, 10 hundasleðar
með aktygjum og 77 sleðahundar.
Daginn eftir buðu Ísfirðingar
til skemmtiferðar inn í Tungudal,
þangað sem fjöldi heimamanna og
stærstur hluti Grænlendinganna
mættu, nutu veitinga og tóku lagið.
Var þar vel veitt af kaffi og kökum,
en ekki hvað síst tóbaki. Fengu
gestirnir hina fínustu vindla „með
magabelti“, sem féllu afar vel í
kramið. Bar fréttariturum saman
um að aðkomufólkið hafi skemmt
sér konunglega og var sérstaklega
tiltekið hversu merkilegt þeim hafi
þótt að sjá hesta í fyrsta sinn, sem
þau hafi raunar talið risavaxna
hunda. Þó kom Íslendingum nokk-
uð á óvart hversu lítil undrunar-
merki Grænlendingarnir hefðu sýnt
við öllum þeim nýjungum sem fyrir
augu bar. „Vottar það visku og hóg-
læti“, skrifaði fréttaritari blaðsins
Skutuls.
Góðar gjafir
Ísfirðingar voru kátir eftir sveita-
ferðina, en þó fannst mörgum
miður að ekki hefðu allir gestirnir
tekið þátt í henni. Komst sá kvittur
á kreik að danskir skipverjar Gustav
Holm hafi ekki viljað hleypa þeim
sem fátæklegast voru búnir frá
borði. Hvað svo sem sannleiksgildi
þeirrar sögu líður voru Íslendingar
til í að trúa öllu illu upp á dönsk
yfirvöld og tóku Ísfirðingar nú að
streyma niður á höfn með hvers
kyns gjafir til grænlensku fjöl-
skyldnanna – staðráðnir í að sýna
fram á íslenska gestrisni en gera í leið-
inni gömlu herraþjóðinni skömm til.
Á fimmtudeginum var sjálf prest-
vígslan í Ísafjarðarkirkju. Danskur
prófastur, sem var með í för, sá um
að vígja prestsefnið Seier Abelsen að
nafni. Til viðbótar voru sjö íslenskir
prestar viðstaddir í fullum skrúða, þar
á meðal sóknarprestur Ísfirðinga, séra
Sigurgeir Sigurðsson, síðar biskup.
Með þessu storkuðu guðsmennirnir
óvart eða viljandi gamalli spásögn
þess efnis að Gleiðarhjalli myndi
steypast yfir Ísafjarðarbæ og kirkjuna
ef sjö prestar stæðu þar fyrir altari.
Ekki fórst Ísafjarðarbær á meðan á
messunni stóð og í kjölfarið var slegið
upp nýrri veislu, að þessu sinni í bíó-
húsi bæjarins – með kvikmynd, fim-
leikasýningu, kaffiþambi og vindla-
reykingum sem fyrr.
Í þakklætisskyni við hinn góða
viður gjörning ákváðu Grænlend-
ingarnir að efna til sýningar á kajak-
róðri og skotfimi á Pollinum. Reru
þeir bátum sínum fram og aftur með
ógnar hraða, hvolfdu þeim og réttu
við á víxl. Jafnframt beittu þeir skutl-
um sínum af mikilli snilld. Engan sel
var raunar að finna á Pollinum, en
þess í stað tókst veiðimönnunum
að hitta fugla á flugi og uppskáru lof
áhorfenda.
Grænlenski hópurinn yfirgaf Ísa-
fjörð að morgni 29. ágúst. Skipið
hreppti mikið óveður, en að lokum
komst það til Scoresbysunds eftir
viku útivist.
Ekki bárust Ísfirðingum frekari
fregnir af afdrifum gesta sinna,
enda Grænland í raun lokað land
þaðan sem sáralitlar fregnir bárust.
Snemma árs 1928 flutti þó Bjarmi,
blað Kristinboðssambandsins stutta
fregn af samfélaginu við Scoresby-
sund. Blaðið hafði fjallað ítarlega um
vígslu Seiers Abelsen og farið fögrum
orðum um trúrækni Grænlending-
anna, sem ritstjóranum þótti augljós-
lega að væri mun meiri og hreinni en
Íslendinga.
Birti blaðið frásögn úr riti danska
trúboðsfélagsins þar sem fram kom
að margir íbúanna hafi átt við sjúk-
dóma að stríða og þar af hafi fjórir
fullorðnir látist, að sögn séra Abel-
sens. Hefði þar slæmum húsakosti
verið um að kenna. Veikindin hefðu
leitt til mikilla þrenginga og hafi hluti
fólksins neyðst til að leggja sér gömul
tjaldskinn til munns og einn veiði-
maðurinn orðið að slátra tveimur
hunda sinna til að seðja hungur
barna sinna. Lét presturinn þess getið
að samfélagið hefði orðið enn verr
úti ef ekki hefðu komið til veglegar
fatagjafir Ísfirðinga sumarið 1925.
Tók hann þó fram að hópurinn væri
kominn yfir erfiðasta hjallann, enda
átti byggðin við Scoresbysund eftir að
eflast og dafna næstu áratugina, þótt
kveikjan að henni – landaþrætur við
Norðmenn – væri löngu fyrir bí.
KOMIN Í BÍÓ
Sýnd með íslensku, ensku og pólsku tali
1 0 . n ó v e m b e r 2 0 1 8 L A U G A r D A G U r42 H e L G i n ∙ F r É T T A b L A ð i ð
1
0
-1
1
-2
0
1
8
0
4
:2
2
F
B
1
2
0
s
_
P
0
9
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
0
s
_
P
0
9
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
0
s
_
P
0
2
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
0
s
_
P
0
2
7
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 2
1
5
A
-9
1
3
8
2
1
5
A
-8
F
F
C
2
1
5
A
-8
E
C
0
2
1
5
A
-8
D
8
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
6
B

F
B
1
2
0
s
_
9
_
1
1
_
2
0
1
8
C
M
Y
K