Ljósmæðrablaðið - 01.07.2010, Qupperneq 33

33Ljósmæðrablaðið - júlí 2010
telur lykilatriði fyrir þetta ferli að milli konu
og ljósmóður sé gagnkvæmt samband byggt
á trausti.
Upplýst val
Þegar verið er að taka ákvörðun er
nauðsynlegt að hafa upplýsingar um þá
valkosti sem eru í boði. Þá er oft talað um að
konan hafi upplýst val. En hvað er upplýst
val? Þegar val er upplýst þarf konan að hafa
fengið upplýsingar og skilið hvað í þeim
felst (Lög um réttindi sjúklinga nr. 74/1997).
Til þess þurfa að vera valkostir með
mögulegum leiðum og aðgengilegar upplýs-
ingar um kosti og galla þeirra. Það felur í sér
að einstaklingnum er frjálst að velja hvaða
kost sem er og að dómgreind eða skoðun
annarra hafi ekki áhrif á hvað hann velur.
Þýðing þess að hafa val er tvíræð; eitt er að
byrja með auða töflu og skapandi hugsun
og sjá svo hvert það leiðir – en fyrir flestar
konur afmarkast val líklega við þá kosti
sem þeim er boðið í barneignarþjónustunni
(Anderson, 2002) sem um leið takmarkar
sjálfræði konunnar (Leap og Edwards, 2006).
Umræða um upplýst val er nátengd umræðu
um upplýst samþykki því um leið og konan
velur er hún að samþykkja einn af þeim
möguleikum sem henni er boðið að velja um.
Samþykki byggir á sjálfræði einstaklings-
ins og til að það sé fullgilt þarf konan að
vera fær um að taka ákvörðun án þvingunar
og hafa fengið allar þær upplýsingar sem
nauðsynlegar eru til að byggja ákvörðun á
(Beauchamp og Childress, 2001).
Hvað hefur áhrif á val og
ákvarðanatöku?
Það er margt sem hefur áhrif á hvernig
konan velur eða tekur ákvörðun. Ýmsir
félagslegir þættir, menningarlegur
bakgrunnur, menntun, fyrri reynsla hennar
og væntingar hafa þar áhrif á. Einnig geta
utanaðkomandi þættir haft sterk áhrif á val
kvenna, t.d. reglur og stefna heilbrigðis-
stofnana, hvernig fræðsla er veitt og
aðgengi þeirra að upplýsingum. Skortur á
upplýsingum getur hindrað konur í að taka
ákvörðun. Stundum stýrir starfsfólk því að
konan fær ekki upplýsingar eins og kom
fram í rannsókn Stapleton, Kirkham og
Thomas (2002) að ef tiltekin þjónusta var
ekki í boði á stofnuninni þá fannst starfs-
fólki það ekki eiga að afhenda bæklinga
með upplýsingum um þá þjónustu. Val er
þannig ásættanlegt ef konan velur það sem
er þægilegt fyrir stofnunina og ekki trufl-
andi fyrir starfsemina (Bones, 2005). En
stundum standa ljósmæður frammi fyrir
því að val konunnar er ekki samkvæmt
reglum eða hefðum. Í rannsókn á skynjun
íslenskra ljósmæðra á öryggi og áhættu
við eðlilegar fæðingar kom fram að þeim
fannst þær stundum þurfa að fara út fyrir
ramma reglna til að virða ákvörðun/val
konunnar ef það var ekki í samræmi við
reglur stofnunar. Dæmi um það var notkun
vatns á 1. stigi fæðingar þar sem legvatnið
var grænt (Valgerður Lísa Sigurðardóttir
og Ólöf Ásta Ólafsdóttir, 2009).
En getum við einhverju breytt um þá
þætti sem hafa áhrif á ákvarðanatöku?
Innri þáttum konunnar getum við líklega
ekki breytt svo glatt en við getum haft
áhrif á ytri þætti m.a. með fræðslu og
upplýsingum á aðgengilegu formi svo þær
geti tekið upplýsta ákvörðun. Ljósmæður
eru í lykilaðstöðu til að veita fræðslu til
verðandi foreldra þar sem þær koma að
á öllum stigum barneignarþjónustunnar.
Í starfi ljósmæðra felast mikil samskipti
og þar er ráðgjöf mjög stór þáttur. En það
er ekki sama hvernig við veitum upplýs-
ingar – að veita ráðgjöf er vandasamt,
sérstaklega ef við sjálf höfum fyrirfram
gefnar hugmyndir um hvaða ákvörðun við
viljum helst að viðkomandi taki.
Vald til að taka ákvörðun - má
ég...?
Þessi orð heyrast því miður of oft frá
skjólstæðingum okkar og bendir til þess
að það sé eitthvað eða einhver annar sem
hefur vald til þess að taka ákvörðun fyrir
viðkomandi. Í fyrr nefndri rannsókn á
íslenskum ljósmæðrum (Valgerður Lísa
Sigurðardóttir, 2008) kom fram að ljós-
mæðrum fannst vera ýmsar hindranir á að
konur hefðu tækifæri til að taka upplýstar
ákvarðanir. Orðaval þeirra benti til að vald
til ákvarðanatöku væri ekki alltaf í höndum
kvennanna sjálfra t.d. ...hún á að fá [epid-
ural]... eða ... það fá ekki allar konur að
fæða í vatni... eða ...nú fá þær ekki lengur
þessa 24 tíma [eftir að legvatn fer]. Annað
dæmi sem heyrist stundum er þegar komið
er að umræðu um framköllun fæðingar:
...ef þú verður ekki búin að fæða fyrir 42
vikur verður fæðingin sett af stað... eða
...svo gangsetjum við þig.... Þetta orðaval
gefur ekki mikið færi á að fá fram sjón-
armið konunnar og ekki líklegt að hún
upplifi að hún hafi valkosti.
Upplýsingar til að byggja
ákvörðun á
Hvaðan fær fólk upplýsingar? Sú kynslóð
sem er í barneignum í dag er tölvuvædd
– fólk er vant að leita sér upplýsinga á
veraldarvefnum og því er mikilvægt að þar
séu aðgengilegar upplýsingar sem byggjast
á gagnreyndri þekkingu. Tilkoma verald-
arvefsins hefur ekki dregið úr framlagi
fagfólks í fræðslu nema síður sé en hefur
breytt hlutverki okkar að vissu leyti. Það
er mikilvægt að fagfólk meti gæði þeirra
upplýsinga sem settar eru fram þannig að
við getum leiðbeint fólki um hvert það
á að leita og að sjálfsögðu þurfum við
að nýta þennan öfluga miðil til að miðla
fræðslu. Í rannsókn Churchill og Benbow
(2000) kom fram að 78% kvenna höfðu
fengið upplýsingar til að byggja upplýsta
ákvörðun á frá ljósmæðrum. Í vettvangs-
ferð Valgerðar Lísu til Bretlands haustið
2009 kynntist hún því hvernig ljósmæður
þar hafa sérstakt viðtal í kringum 36 vikna
meðgöngu þar sem rædd var áætlun fyrir
fæðinguna eða svokallað birth plan. Þar
var markvisst farið í hvaða valkostir stæðu
til boða í tengslum við fæðinguna. Verð-
andi foreldrar höfðu þá áður fengið í hend-
urnar blað þar sem eftirfarandi þættir voru
til umhugsunar og ákvarðanatöku fyrir
þau:
• Stuðningur í fæðingu: hvern viltu hafa
hjá þér?
• Að vita kynið: kíkja sjálf eða á ljósmóðir
að segja það?
• Klippa á naflastrenginn: pabbinn eða
mamman.
• Virk eða lífeðlisleg umönnun á 3. stigi
fæðingar: ljósmóðir athugar hvernig
forsendur eru ef konan velur lífeðlislega
umönnun t.d. hvernig konan er í Hb og
samþykkir val um lífeðlislegt 3. stig ef
allt er í lagi.
• Stellingar í fæðingu
• Verkjameðferð í fæðingu
• Fyrsta brjóstagjöfin og snerting húð við
húð
• Viltu að barnið þitt fái K-vítamín? Og
þá í formi mixtúru eða með sprautu í
vöðva?
• Við hverju er að búast ef hlutirnir þróast
öðruvísi en búist var við: bráðakeisari,
áhaldafæðingar, spangarskurður, örvun,
gangsetning.
• Heimafæðing
• Vatnsfæðing
• Hvað á að taka með sér á fæðingarstað?
• Hvenær ætti að fara á fæðingarstað?
• Eitthvað annað sem þú óskar eftir?
Viðtal af þessum toga er kjörið tækifæri
til að opna fyrir umræðuna um upplýst
val en margir gera sér hreinlega ekki
grein fyrir því að þeir hafi val eða hvaða
valkostir eru í boði. Til undirbúnings
fyrir slík viðtöl getur komið sér vel fyrir
fagfólk að geta bent á vandað fræðsluefni
sem byggir á gagnreyndri þekkingu og
það ætti að gagnast verðandi foreldrum.
Bæklingar koma að sjálfsögðu aldrei í stað
fræðslu eða ráðgjafar fagfólks en geta veitt
stuðning og lagt grunninn að umræðu um
valkosti í barneignarferlinu.
Fyrsti áfangi – 10 bæklingar
• K-vítamín
• Þriðja stig fæðingar
• Verkjameðferð án lyfja
• Verkjameðferð með lyfjum
• Hlustun fósturhjartsláttar
• Vatnsfæðingar
• Stuðningur og yfirseta í fæðingu
• Fæðingaþunglyndi
• Val á fæðingarstað
• Lengd meðganga