Fréttablaðið - 14.02.2019, Blaðsíða 16

megninu til fram í Kína þar sem er
lítil eftirspurn eftir umhverfisvott-
un,“ segir Elva. „Svo koma reglulega
upp svona æði og það er erfitt
fyrir foreldra að standa í
fæturna. Eins og með bless-
að slímið. Þegar svona mál
koma upp, þá er mikilvægt
að fræðslan um þessi efni
og áhrif þeirra sé hávær.
Þannig að foreldrar geti
tekið réttar ákvarðanir og
tekið umræðu við börnin
sín sem skilja yfirleitt vel að
efni geti verið skaðleg,“ segir
Elva og rifjar upp að á síðasta ári
hafi komist í hámæli krabbameins-
valdandi efni í mjúkum vinsælum
leikföngum.
„Börn gætu verið hinir fullkomnu
neytendur í hringrásarkerfið. Þau
vaxa upp úr fötum og hlutum. Og
þá fleygjum við þeim eða gefum. Á
meðan við fullorðna fólkið söfnum
hlutum. Við ættum að koma upp
fyrirkomulagi þar sem börn leigja
leikföng eða eitthvað slíkt,“ segir
Elva.
Sterk eiturefni og kokteiláhrif
Elva segist aðspurð hafa mestar
áhyggjur af skordýrahamlandi
efnum sem eru notuð við fram-
leiðslu. „Þau geta verið gífurlega
kröftug, þetta eru sterk eiturefni
sem við erum að nota á matvæli.
Það er auðvitað ekki algilt að efnin
rati í vörurnar. En það að vita
hversu sterk efnin eru vekur óhug.
Það er eitthvað fylgst með þessum
vörum í formi markaðsleyfa en það
þyrftu að vera miklu f leiri og ítar-
legri rannsóknir á langtímaáhrifum
efnanna. Það er eitt að prófa efnin
í sterílu umhverfi. Það er annað
hvernig þau virka í náttúrunni.
Þegar þau komast í snertingu
við lífræn efni og önnur efni,
þá er stundum talað um svo-
kölluð kokteiláhrif. Við vitum
að í sumum tilfellum eru mörg
efni notuð á sömu uppsker-
una,“ segir Elva.
Þyrmir aldrei yfir þig?
„Jú, það þyrmir yfir mann á
tímabilum, en við höfum samt
ákveðin tól sem við verðum að
halda áfram að nýta: Umhverfis-
vottuðu merkin og eftirfylgni
á markaðssetningu efna í Evr-
ópu.  Hlutverk neytandans er
samt gríðarlega mikilvægt.
Hann þarf að leggja mat á hvaða
vöru hann kaupir. Ætla ég að kaupa
þessa plastvöru sem ilmar? Þótt
hún sé uppfull af hormónaraskandi
þalötum? En hann getur auðvitað
bara borið ábyrgð viti hann hvaða
efni eru í vörunum og hvaða áhrif
þau hafa,“ segir hún og segir höfuð-
ábyrgðina liggja hjá framleiðanda.
„Það er að vissu leyti  erfitt að
fylgjast með efnavörum, það er
mikill hraði á vöruframleiðslu og
sífellt að aukast notkun á nýjum
efnum. Á móti þá sér framleiðand-
inn í auknum mæli hag sinn í að
vera með ábyrga og f lotta fram-
leiðslu. Það er liðin tíð að framleið-
endur vilji ekki eftirlit. Þeir vilja
geta sagt: Ég er með allt á hreinu.“
Elva segir meðvitund fólks sífellt
að aukast. „Það kemur manni
samt á óvart hversu víða krabba-
meinsvaldandi og hormón-
araskandi efni er að finna.
Ég hef unnið í tíu ár hjá
Um hver f i s st of nu n og
finnst hafa orðið vakning.
Almenningur er meira
meðvitaður og ráðamenn
eru að verða móttæki-
legir fyrir því að ræða
breytingar á lögum til
að stýra þessu.“
Plastvörur, til
dæmis leikföng, eru
stöðugt að losa sig við efni.
Elva Rakel
Jónsdóttir,
Umhverfis-
stofnun
Hvað eru þalöt?
Þalöt (e. phtalates) er samheiti
yfir efni sem hafa þá eiginleika
að gefa plasthlutum mýkt. Þau
eru notuð í mörgum vöruteg-
undum sem við notum daglega.
Mjúkir plasthlutir innihalda oft
þalöt sem eru afar óæskileg efni
og geta valdið varanlegum skaða
á heilsu barna sem stinga þeim upp
í sig og sjúga eða naga. Slíkir hlutir
eru oft í umhverfi barna hvort sem það
eru leikföng (t.d. plastendur, bækur,
boltar) eða aðrir hlutir sem notaðir eru af
börnum (t.d. dýnur, föt, ábreiður, smekkir,
áhöld, uppblásanlegir hlutir eins og kútar).
Þalötin BBP, DBP og DEHP eru bönnuð í leik-
föngum og vörum til nota við umönnun barna og
í efnavörum fyrir neytendur. Skrautlegu penn-
arnir á meðfylgjandi mynd voru gerðir upptækir
úr verslunum í Evrópu á dögunum. Eftirlitsstofn-
anir hafa ekki undan að
banna vörur vegna hættu-
legra efna.
Þalöt geta haft skaðleg
áhrif á frjósemi og skaðað
fóstur. Skaðsemi þalat-
anna díbútýlþalats (DBP)
og bis(2-etýlhexýl)þalats
(DEHP) á frjósemi manna
hefur verið kunn um ára-
tugaskeið og eru fóstur og
nýfædd börn viðkvæmust
fyrir þessum efnum. Konur
á barneignaraldri sem fá þalöt
í líkama sinn bera þau í ófætt
barn sitt og getur það
skaðað þroska þess. Það á líka
við um lítil börn sem eiga eftir
að taka út mikinn þroska. Þalöt
hafa fundist í brjóstamjólk.
Systurstofnanir Neyt-endastofu í Evrópu ætla að fara í sameig-inlegt átak og athuga innihaldsefni í slími. Sl ím hef u r not ið
gríðarlegra vinsælda meðal
barna hér á landi og víðar, en á
dögunum kom í ljós að slímið
inniheldur mikið magn af
bórati sem er afar skaðlegt.
„Í leikföngum úr mjúku plasti
eru það efnasambönd sem kallast
þalöt (e. phthalates) sem eru algeng-
ust en þau eru notuð til að mýkja
plastið,“ segir Guðrún Lárusdóttir,
gæðastjóri Neytendastofu. Önnur
efni sem eru gríðarlega skaðleg hafa
verið að finnast í barnavörum.
Blý í barnarúmi
„Blý hefur ekki verið mikið í vörum
undanfarin ár en blý hefur fundist
í málningu. Fyrir þremur árum
fannst blý í barnarúmi en á gaf li
rúmsins var máluð mynd af skipi.
Neytendastofa athugaði á síðasta
ári ýmsar barnavörur og hvort það
fyndust hættuleg efni í vörum,“
segir Guðrún.
Leikföngin sem voru prófuð voru
meðal annars plastendur sem lítil
börn fá gjarnan til að leika með í
baðkari, leikfangabyssur og ýmis-
legt f leira.
„En það reyndust ekki hættuleg
efni í þeim vörum sem voru próf-
aðar. En blý hefur fundist í leik-
föngum og nú er sem dæmi verið að
innkalla leikfang, skjaldböku, þar
sem blý fannst í augum mjúkdýrs-
ins. Sem betur fer eru þetta undan-
tekningar að hættuleg efni finnist í
leikföngum og barnavörum,“ segir
Guðrún.
Illgresiseyðir í morgunkorni
Elva Rakel Jónsdóttir, teymisstjóri
hjá Umhverfisstofnun, segir reglu-
lega fréttir af skaðlegum efnum
í matvælum og ýmsum vörum
á heimilinu. Í ágúst á síðasta ári
mældist til að mynda plöntueyðir-
inn Roundup í að minnsta kosti 43
matvælategundum, til að mynda
Cheerios sem er vinsælt morgun-
korn barna. Nánar tiltekið er um
að ræða efnið glýfosat sem er ill-
gresiseyðir.
Börnin fá stærri skammt efna
Leikfangaframleiðslu segir hún
áhyggjuefni. „Við búum okkur til
ákveðna mýtu, að vörur séu stöð-
ugar. Svo þegar við f leygjum þeim
þá byrji þær að brotna niður. En
plastvörur, til dæmis leikföng, eru
stöðugt að losa sig við efni. Á meðan
þær eru notaðar og handfjatlaðar.
Efni úr leikföngum losna úr læðingi
í barnaherbergjum. Og þar er oft
gríðarlega mikið af hlutum. Miklu
meira en inni í öðrum herbergjum.
Börn fá því miklu stærri skammt
af efnum í loftið en aðrir heim-
ilismeðlimir. Það er virkilega stórt
verkefni að fylgjast með þessu. Að
það sé ekki mikið af leikföngum í
umhverfi barnanna,“ segir Elva
og gefur ráð til foreldra sem hafa
áhyggjur af þessu.
„Það er gott ráð að loka leik-
föng í kössum og taka aðeins
fram þau sem eru notuð hverju
sinni.
Ég geri þetta sjálf. Foreldrar
geta prófað að loka plastleikföng
í kassa og prófa svo að opna hann
tveimur mánuðum seinna. Þá gýs
upp sterk lykt, segir Elva sem mælir
einnig með því að foreldrar lofti vel
út og ryksugi reglulega í barnaher-
bergjum. „Mikið af efnunum fer í
rykið.“
Leikfangaiðnaður í ógöngum
En hvers vegna er þetta svona?
Hvers vegna er það svo að á heim-
ilinu eru barnaherbergin ekki trygg-
ust?
„Framleiðsla leikfanga fer að
Óæskileg efni í
leikföngum og mat
 Afar fátítt er að mjög hættuleg efni á borð við blý finnist í leikföng-
um og barnavörum. Þó eru mörg leikföng, framleidd úr plasti, sem
gefa stöðugt frá sér efni á meðan þau eru í notkun og handfjötluð.
Blý
Blý er mjög hættulegt fóstrum
og einnig börnum undir sex ára aldri.
Allir sem innbyrða blý í mat eða drykk
eða anda að sér blýgufum geta fengið
blýeitrun. Einkenni blýeitrunar eru
margvísleg og fara nokkuð eftir því á
hversu háu stigi eitrunin er. Helstu ein-
kennin eru skjálfti, kippir, krampar,
vöðvaeymsli, þreyta, máttleysi,
sársauki í liðum og skortur á
samhæfingu.
Bórat
Bórat getur borist inn í líkamann
við handfjötlun í gegnum húð. Þekktar
eiturverkanir vegna bórats eru samkvæmt
vefsíðu Landlæknis m.a. húðerting með
útbrotum, jafnvel miklum roða og blöðrum,
skjálfti, flog, höfuðverkur, meltingartruflanir,
þunglyndi og örlyndi. Einnig er hægt að greina
einkenni frá miðtaugakerfi og jafnvel ofskynj-
anir og einkenni sem hreinlega geta líkst geð-
rofi. Bóron kemst inn í líkamann í gegnum
snertingu eða meltingarveg. Sé það í of
miklu magni getur það valdið ýmiss
konar ertingu og meðal annars haft
áhrif á þroska æxlunarfæra hjá
börnum.
Hætta á efnahvörfum í
heimatilbúnu hreinsiefni
Nærri helmingur símtala til Eitrunar-
miðstöðvar LSH  er vegna hugsan-
legrar eitrunar vegna efna.
„Efnin eru eins fjölbreytt og þau eru
mörg en oft er hringt vegna efna sem
notuð eru til heimilisþrifa,“ segir Helena
Líndal hjá Eitrunarmiðstöð. „Fólk er
mikið að blanda eigin hreinsunar-
efni heima við og vill vera um-
hverfisvænt.“
  Eru dæmi um að þetta fari illa?
„Ég mæli alls ekki með slíku þar sem oft
er hætta á að efnin hvarfist saman og
myndi eitraðar loftgufur sem eru mjög
hættulegar,“ segir hún.
Er hægt að sulla
með efnin út í fjöru?
Elva bendir fólki sem vill bæði taka
tillit til heilsu og umhverfis á að reiða
sig á umhverfisvottaðar vörur. „Þetta
eru vörur sem við erum að nota á yfir-
borð fatnaðar og á mannslíkamann.
Efnin fara á húðina á okkur og líka út
í sjó. Við vitum að frárennsliskerfin
okkar eru gróf. Við verðum að bera
það traust til vörunnar að hvert og
eitt okkar geti farið með brúsann og
sullað úr honum beint út í
fjöru. Þangað sem efnin
fara á endanum,“ segir
hún. „Það er langein-
faldast að reiða sig
á umhverfisvottuðu
merkin. En það er líka
gott að nota ein-
faldar vörur, nota
minna af efnum og
draga úr neyslu,“
segir Elva.
Gunnþórunn Jónsdóttir
gunnthorunn@frettabladid.is
Kristjana Björg
Guðbrandsdóttir
kristjana@frettabladid.is
TILVERAN
1 4 . F E B R Ú A R 2 0 1 9 F I M M T U D A G U R16 F R É T T I R ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð
1
4
-0
2
-2
0
1
9

0
4
:3
6
F
B
0
6
4
s
_
P
0
6
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
4
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
0
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
1
6
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
2
5
1
-9
8
B
8
2
2
5
1
-9
7
7
C
2
2
5
1
-9
6
4
0
2
2
5
1
-9
5
0
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
A

F
B
0
6
4
s
_
1
3
_
2
_
2
0
1
9
C
M
Y
K