Fréttablaðið - 14.02.2019, Blaðsíða 18

Rangar geymsluaðferðir og óæskileg efni í matvælum
Grímur Eggert Ólafsson starfar
hjá Matvælastofnun og er
með doktorspróf í mat-
vælafræði. Hans sérsvið
snýr að snertiefnum
matvæla, fullyrðing-
um um mat og nýfæði.
„Það er til reglugerð
um snertiefni matvæla
og hvað mikið af þeim
má berast í matvæli. Mér
finnst vel að þessu staðið
hjá Evrópusambandinu,“
segir Grímur um
þennan þátt mat-
vælaöryggis á Íslandi.
„Það að efni og hlutir
í snertingu við matvæli
séu örugg og beri ekki
efnisþætti í magni sem
gæti stofnað heilsu fólks í hættu,“
segir Grímur um áherslurnar.
„Matvælaöryggisstofnun Evr-
ópu (EFSA) metur öryggið og
hversu mikið snertiefna má
berast í matvæli.
Það eru alltaf
gerðar smávegis
breytingar á
þessu á hverju
ári,“ segir
Grímur til
marks um
það hvað
eftirlitið er
gott.
Hann
bendir á að
röng notkun um-
búða og íláta geti leitt
til þess að óæskileg efni berist úr
þeim í matvæli. Þetta geti gerst á
heimilum fólks þegar fólk geymir
matvæli í ísskáp eða frysti.
„Fólk ætti aðeins að nota ílát
og umbúðir sem eru ætlaðar til
að snerta matvæli. Alls ekki nota
sorppoka eða innkaupapoka. Ég
myndi til dæmis aldrei frysta kjöt
eða fisk í burðarplastpoka. Hann
er alls ekki ætlaður til að snerta
matvæli í beinni snertingu. Eins
ef fólk er með box af ís. Það ætti
ekki að setja heitan mat í slíkt
box. Það þarf að kæla matinn
áður því slík box eru aðeins ætluð
til að geyma í kæld matvæli,“
segir Grímur og bendir á að leið-
beiningar um þetta sé að finna á
heimasíðu MAST.
Matís rekur gagna­grunninn Ísgem. Hann er fyrst og fremst saman­settur af upp­lýsing u m u m
næringarefnin. Þungmálmarnir
fljóta þó með. Markmiðið er að veita
almenningi og atvinnulífi aðgang að
bestu fáanlegu gögnum sem eru til á
hverjum tíma. Vandamálið er að við
höfum ekki haft fjármagn til að upp­
færa gagnagrunninn í mörg ár, það
er galli,“ segir Ólafur.
Helga tekur undir. „Við ættum
ekki að vera í þessari stöðu, það eru
mörg ár síðan grunnurinn var síðast
uppfærður,“ segir hún og segir að það
þurfi að gera reglulegar rannsóknir á
mataræði þjóðarinnar og fjármagna
slíkar kannanir og rannsóknir.
Síðasta landsrannsóknin á matar­
æði þjóðarinnar var gerð 2010. Ólaf­
ur segir samsvarandi gagnagrunna
til í öllum nágrannalöndum Íslands.
„Þeir eru í raun til í öllum þróuðum
löndum og eru notaðir í lýðheilsu­
rannsóknum,“ segir hann.
„Við erum að gera okkar besta
hjá Matís. En því miður er lítill
skilningur á forvarnargildi þessara
rannsókna hjá stjórnvöldum og lítið
fjármagn sett í lýðheilsurannsóknir
af þessu tagi,“ segir Helga.
Á meðal þeirra þungmálma sem
mældir hafa verið í fæðu eru kvika­
silfur, arsen, kadmíum og blý.
„Við erum ekki með nýleg gögn
um magn þessara efna í fæðu. En
almennt séð, ef fólk borðar fjöl­
breytta fæðu úr öllum fæðuflokkum
þá er það betur statt,“ segir Helga
sem segir óþarfa fyrir neytendur
að fyllast hræðslu gagnvart fæðu­
flokkum sem innihalda lítið magn
þungmálma. „Það eru þessi sértilfelli
þar sem há gildi mælast, svo sem í
hákarli og fiski sem nær háum aldri.
Arsen getur verið áhyggjuefni hjá
börnum ef maturinn sem þau borða
er byggður að miklu leyti á hrís­
grjónum og hrísgrjónamjólk,“
segir Helga.
Hvers vegna er mikilvægt
að fylgjast með innihaldi
óæskilegra efna í fæðu?
„Þessi gögn verða
að vera til staðar og
við þurfum að geta
metið útsetningu mis­
munandi hópa fyrir
efnunum. Það verða að
vera til gögn frá óháðum
aðilum um bæði næringar­
efni og óæskileg efni í matvæl­
um. Það er oft verið að tala um
Ekki nóg fjármagn til
að mæla þungmálma
Ólafur Reykdal og Helga Gunnlaugsdóttir hjá Matís segja skorta gögn og mæl-
ingar á óæskilegum efnum og næringarinnihaldi matvæla á Íslandi. Nýleg
gögn séu ekki til. Stjórnvöld styðji ekki nægilega vel við slíkar rannsóknir.
Rannsókn leiddi í
ljós hættu fyrir börn
Árið 2012 leiddi sænsk rannsókn á
þungmálmum (blýi, arseni og kad-
míni) og steinefnum (járni, kopar,
mangani) í barnamat. Niður-
stöðurnar sýndu að arsen
finnst í hrísgrjónum
og vörum fram-
leiddum úr þeim,
til að mynda hrís-
grjónagrautum og
drykkjum markaðs-
settum fyrir börn.
Arsenið fannst
óháð því hvort hrís-
grjónin voru lífrænt
ræktuð eða ekki.
Allar vörurnar sem
stofnunin rannsakaði
innihéldu arsen.  Í
hluta sýnanna
fundust fleiri
þungmálmar. Til
að mynda í vörum
fyrir börn með sér-
stakar næringarþarfir
vegna sjúkdóma. Í þeim fannst of
mikið af mangani. Sænska mat-
vælastofnunin mælti eindregið
með því að foreldrar gættu að
fjölbreytni í fæðuvali fyrir börn
sín yngri en sex ára.
Það þyrfti að vernda börn
yngri en sex ára fyrir skaðlegum
áhrifum arsens og þungmálma.
Árið 2013 lögðu Matvæla-
stofnun og Embætti landlæknis til
að sænsku ráðleggingarnar yrðu
teknar upp á Íslandi og foreldrum
í kjölfarið ráðlagt að gefa ekki
börnum undir sex ára aldri hrís-
grjónadrykki.  
 Blý í
leirhlutum
Glerungur á leirhlutum
getur innihaldið blý og kadmí-
um og ríkulega litskreyttir
leirhlutir geta einnig gefið
frá sér mikið magn af
þungmálmum.
Það er oft verið
að tala um að
íslensk matvæli séu
heilnæm og ómenguð en
gögn sem styðja það eru
af skornum skammti.
Helga
Gunnlaugsdóttir,
sérfræðingur á
Umhverfis-
stofnun
að íslensk matvæli séu heilnæm og
ómenguð en gögn sem styðja það eru
af skornum skammti,“ segir Helga.
Hvað finnst ykkur að neytandinn
ætti að vera meðvitaður um?
„Þetta er yfirgripsmikil spurning.
Það má þó segja að neytendur verða
að vera vakandi fyrir því að upplýs­
ingar um óæskileg efni og magn nær­
ingarefna sé til staðar,“ segir Helga.
„Fólk getur líka fengið of mikið af
næringarefnum, til dæmis A­víta­
míni, seleni og fleiri efnum. Á sama
tíma eigum við ekki að vera of
hrædd, það getur farið
út í öfgar. Í Bandaríkj­
unum var talað mikið
um að túnfiskur inni­
héldi kvikasilfur og
væri ekki örugg fæða
fyrir konur og börn.
Það varð til þess að
með tímanum fékk
þessi hópur of lítið af
fjölómettuðum fitu­
sýrum. Fólk stendur oft
frammi fyrir ákveðnu
áhættu­ og ávinnings­
mati varðandi val á
matvælum. Það er best að
fylgja leiðbeiningum yfirvalda
um mataræði og velja vel merktar
vörur,“ segir hún.
kristjana@frettabladid.is
Kristall
Geymið ekki púrtvín eða
önnur súr matvæli í kristals-
flöskum. Kristall inniheldur allt
að 24% blý og ef geymd eru súr
matvæli í honum þá flæðir blý
út í þau, því meira eftir því
sem þau eru súrari.
Það er vandlifað nú til dags þegar svo mörg efni og efnasambönd eru allt í kring um okkur, sum hver meinlaus. Önnur talin valda skaða eins og bruna, ertingu, bólgu og svo jafnvel krabba­meini. Þá er einnig oft rætt um að
við getum með fæðuvali skapað okkur áhættu á
krabbameini og er vel þekkt að nýlega er búið að
merkja til dæmis neyslu á rauðu kjöti í óhófi sem
krabbameinsvaldandi. Áfengi er talið geta stuðlað
að krabbameini og ýmis önnur neysluvara til við­
bótar.
Þá er ekki úr vegi að velta fyrir sér hvort eitthvað
í þeim snyrtivörum eða efnum sem við notum í
kremi eða áburði og viðlíka geti haft áhrif. Margir
telja að mörg þeirra efna og efnasambanda sem eru
í þess háttar vöru geti truflað hormónastarfsemi
líkamans og þannig óbeint stuðlað að vexti. Við
þekkjum æxli líkt og brjósta­ og blöðruhálsmein
sem og eggjastokkamein sem eru að hluta talin
hormónanæm og meðferð að hluta byggir á að
blokkera hormón í líkamanum til að hamla vexti
þeirra og viðgangi.
Umræða um litarefni og hársnyrtivörur hefur
verið hávær en erfitt er að benda á beint orsaka­
samhengi í rannsóknum, en yfir 5.000 efni eru
notuð í snyrtivöruheiminum hvað varðar t.d.
þessar vörulínur. Húðvörur ýmsar innihalda efni
líkt og 1,4 díoxan en í rannsóknum vestanhafs
sýndi sig að allt að 28% af slíkum vörum innihéldu
það þekkta krabbameinsvaldandi efni. Sjampó,
sápur, hrukkukrem og vörur sem eiga að draga úr
öldrun húðar sýndu að í allt að 40% þeirra voru
efni sem talin eru heilsuspillandi. Polyethylene,
glycol­efni og ýmis önnur, þ. á m. parabenefni, hafa
verið nefnd til sögunnar. Plastefni líkt og þalöt
höfum við rætt einnig á undanförnum vikum.
Það verður að horfa til þess að efni sem við
berum á okkur frásogast í gegnum húð og berast
með þeim hætti í blóðrás og um líkamann. Eðlilega
eru áhrifin að miklu leyti magnbundin og líklega
í langflestum tilvikum lítilvæg. Það er þó engu að
síður eðlilegt að benda á þá áhættu svo að neyt­
endur séu vakandi fyrir því sem getur mögulega
valdið heilsutjóni.
Margar vörur í gegnum tíðina hafa innihaldið
formaldehýð, sem er vel þekktur skaðvaldur, og
einnig asbest og tjara sem hafa verið notuð í snyrti­
vörur. Evrópa virðist vera lengra komin í þessum
efnum en til dæmis Bandaríkin þar sem einungis
11 efni eru bönnuð þar en 1.328 í Evrópu vegna
gruns um heilsuspillandi áhrif. Niðurstaðan gæti
þá verið, a.m.k. þar sem neytandinn hefur ekki
hugmynd um hvernig hann skuli almennt túlka
innihald eða áhættu við hverja vöru fyrir sig,
að velja evrópska framleiðslu. Við erum með þá
löggjöf hér á Íslandi líka svo það er líklegt að við
náum að verjast sæmilega. Aðalatriðið er að vera
meðvitaður og líklega er orðatiltækið enska „less is
more“ hér ágæt nálgun.
Evrópa
virðist vera
lengra komin
í þessum
efnum en
til dæmis
Bandaríkin
þar sem ein-
ungis 11 efni
eru bönnuð
þar en 1.328 í
Evróðu vegna
gruns um
heilsuspill-
andi áhrif.
Teitur Guðmundsson
læknir
Minna
er meira
TILVERAN
1 4 . F E B R Ú A R 2 0 1 9 F I M M T U D A G U R18 F R É T T I R ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð
1
4
-0
2
-2
0
1
9

0
4
:3
6
F
B
0
6
4
s
_
P
0
4
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
3
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
1
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
3
1
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
2
5
1
-A
7
8
8
2
2
5
1
-A
6
4
C
2
2
5
1
-A
5
1
0
2
2
5
1
-A
3
D
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
2
B

F
B
0
6
4
s
_
1
3
_
2
_
2
0
1
9
C
M
Y
K