Morgunblaðið - 17.11.2018, Blaðsíða 28

Ég sótti ráðstefnu í Ljúbljana, höf-uðborg Slóveníu, dagana 13.-15.
nóvember. Hún hét „Skuggahlið
tunglsins“ og var um minningar
þeirra þjóða Mið- og Austur-Evrópu,
sem lentu undir stjórn kommúnista
eftir seinni heimsstyrjöld. Fyrirlestur
minn var um, hvernig raddir fórn-
arlambanna fengju að heyrast. Eins
og Elie Wiesel sagði, drepur böðullinn
alltaf tvisvar, í seinna skiptið með
þögninni. Ég benti á, að kommúnism-
inn væri ekki fordæmdur eins skilyrð-
islaust og nasisminn, þótt til þess væri
full ástæða: hungursneyðir af manna-
völdum, fjöldamorð, nauðungar-
flutningar þjóðflokka, rekstur þræla-
búða, ógnarstjórn og eymd.
Ég reifaði sex ráð til að rjúfa þögn-
ina. Háskólar, sérstaklega félags- og
hugvísindadeildir, hefðu verið her-
teknir af vinstrimönnum. Þess vegna
þyrfti að búa frjálslyndum fræði-
mönnum athvarf og aðstöðu í sjálf-
stæðum stofnunum. Í annan stað yrði
að tryggja, að nemendur í skólum
fengju fræðslu um ódæði allra alræð-
issinna, ekki síður kommúnista en
nasista. Ekki mætti til dæmis þegja
um það, að Stalín hefði verið banda-
maður Hitlers fyrstu tvö styrjald-
arárin. Í þriðja lagi þyrfti að reisa
minnismerki og reka söfn eins og hið
merkilega safn í Varsjá um uppreisn-
ina 1944. Í fjórða lagi ætti að ógilda
alla þá opinberu viðurkenningu, sem
valdsmenn úr röðum kommúnista
hefðu víða hlotið. Myndastyttur af
Bería væru jafnóeðlilegar og af
Himmler, svo að ekki sé minnst á göt-
unöfn og heiðursmerki. Í fimmta lagi
þyrfti að halda reglulega ráðstefnur
til að kynna forvitnilegar rannsóknir.
Til dæmis hefði prófessor Frank
Dikötter varpað ljósi á ógnarstjórn
Maós í Kína í þremur stórfróðlegum
bókum, og Svartbók kommúnismans
hefði markað tímamót árið 1997.
Í sjötta lagi þyrfti að gera vönduð
rit um alræðisstefnuna aðgengileg að
nýju, jafnt á prenti og á netinu, eins
og Almenna bókafélagið á Íslandi
beitti sér fyrir með Safni til sögu
kommúnismans, en þegar hafa tíu rit
birst í þeirri ritröð. Á þessu ári koma
út þrjú rit, Framtíð smáþjóðanna: Er-
indi á Íslandi og öðrum Norður-
löndum 1946-1948 eftir norska skáldið
Arnulf Øverland, Guðinn sem brást
eftir sex rithöfunda, þar á meðal Arth-
ur Koestler, André Gide og Ignazio
Silone, og Til varnar vestrænni menn-
ingu: Ræður sjö rithöfunda 1950-
1958, en höfundar eru Tómas Guð-
mundsson, Gunnar Gunnarsson,
Kristmann Guðmundsson, séra Sig-
urður Pálsson í Hraungerði, Guð-
mundur G. Hagalín, séra Sigurður
Einarsson í Holti og Davíð Stefánsson
frá Fagraskógi.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Hvað sagði ég
í Ljúbljana?
28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. NÓVEMBER 2018
Ábókmenntahátíð árið 1987 talaði Frakkinn Alain Robbet-Grillet, einn af upphafsmönnum nýju skáldsögunnar, um þáranghugmynd að rugla saman daglegu tungutaki og tungutakiskáldskaparins. Enda þótt orðin í skáldskap væru þau sömu og
í mæltu máli yrði að ætla þeim aðra
og meiri merkingu þegar þau birtust
í skáldverkum.
Mér varð hugsað til þessa þegar
ég las nýja skáldsögu Þórdísar
Gísladóttur, Horfið ekki í ljósið; ekki
síst eftir að ég hlustaði á umfjöllun
um bókina í Kiljunni þar sem kvart-
að var undan því að þarna væru
samhengislausar upprifjanir á ævi
konu með skemmtilegum lýsingum
á stemmningunni á 9. áratugnum.
Sjálfum fannst mér langt síðan ég
hafði lesið jafn hnitmiðaða frásögn í
kringum meginhugsun einnar bókar
– eins og hún birtist í titlinum. Þeir
atburðir sem sagt er frá tengjast að
vísu ekki neinu sem hægt er að kalla
söguþráð en þeir spretta allir af
djúpri hugsun um tungumálið, hvernig það mótar okkur og sýn okkar á
það sem gerist í kringum okkur – og margvíslegar afleiðingar atburð-
anna.
Við megum aldrei horfa í ljósið (sem er vísun í leiðbeiningar um við-
brögð við kjarnorkusprengingu á Keflavíkurflugvelli), þ.e. sjálfan kjarna
atburðanna, heldur tölum við
í kringum þá; um það sem
gerist á undan og á eftir. Það
sem raunverulega gerist get-
ur verið of ógnvænlegt eða
óbærilegt til að horfast í augu
við það, hvað þá að segja frá
því þótt það komi í bakið á
okkur löngu síðar.
Til að undirstrika þá margræðni og ólíku sjónarhorn sem unnið er með
í því sem virðist vera blátt áfram frásögn á yfirborðinu starfar sögukonan
við rannsóknir í félagslegum málvísindum við erlendan háskóla og kannar
sérstaklega „hvernig tungumálið tengist sjálfsmyndinni og hvernig staða
fólks innan ólíkra hópa ræðst að miklu leyti af notkun málsins“. Þetta við-
fangsefni sögukonunnar í fræðunum er lykill að túlkun sögunnar af ólík-
um kynslóðum kvenna, ömmunni sem flyst til Íslands frá Þýskalandi á
millistríðsárunum og nær aldrei góðum tökum á málinu, þunglyndri móð-
ur sögukonunnar og öðrum persónum og ástmönnum í kringum hana.
Tungumálið leikur stórt hlutverk og ekki síður sjónarhorn ólíkra kyn-
slóða og kynja á þann veruleika sem við búum í en segjum frá hvert á sinn
hátt. Oftar en ekki mótast frásögnin af yfirborðsmynd þar sem eitthvað
annað og óvænt býr undir þegar tíminn flettir ofan af fortíðinni. Tungu-
takið er bæði leið til að skilja heiminn og til að misskilja hann; viðhalda
blekkingunni um hvernig heimurinn er og afvegaleiða fólk. Þetta á ekki
bara við um upprifjun ungrar konu á ævi sinni í skáldsögu heldur ekki síð-
ur um hvaðeina í kringum okkur: Valdi á tungumálinu fylgir vald yfir
veruleikanum sem er búinn til úr þeim orðum sem við notum. Engum er
þetta betur ljóst en valdsmönnum heimsins sem komast nú upp með að
ljúga upp veruleika sem upplýst fólk kannast ekkert við.
Veruleikinn er frásögn
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Horfið ekki í ljósið Varað er við ofbirt-
unni sem stafar af kjarnanum.
Hið pólitíska andrúmsloft í landinu er heldurandsnúið ríkisstjórninni um þessar mundir.Þar kemur ýmislegt til, í fyrsta lagi ákvarð-anir kjararáðs fyrir tveimur árum sem
ásamt öðrum ákvörðunum sem teknar hafa verið um
launahækkanir fámennra hópa hafa sett kjaraviðræður
sem eru að hefjast í alvarlegan hnút. Í öðru lagi opin
uppreisn innan, alla vega Sjálfstæðisflokks og Fram-
sóknarflokks, gegn samþykkt þriðja orkupakkans frá
ESB og nú síðast afar klaufaleg framsetning á fjárveit-
ingum til öryrkja í fjárlagafrumvarpi fyrir næsta ár.
Öryrkjar upplifa breytingar á upphaflegum tillögum
um fjárveitingar til þeirra sem svik sem þýðir að þeir
sem kjósendahópur eru líklegir til að skipa sér í sveit
með lægst launaða fólkinu innan verkalýðsfélaganna í
þeim átökum sem framundan eru.
Þótt ekki kæmi annað til er ljóst að stjórnmálamenn
þurfa að taka þær skyldur sínar sem kjörnir fulltrúar
alvarlegar en þeir hafa gert að stuðla að víðtækum
sáttum í samfélaginu. Og það á ekki sízt við um for-
ystumenn stjórnarflokkanna og ríkisstjórnarinnar.
Þeirra er ábyrgðin á landstjórninni.
Stöðug átök í svona litlu sam-
félagi verða þreytandi. Á fjölmennri
sjávarútvegsráðstefnu sem stóð í
gær og fyrradag kom þessi þáttur
landsmála lítillega til umræðu en
það er auðvitað ljóst að sjávarútveg-
urinn sem atvinnugrein þarf að vera
aðili að slíkri samfélagssátt og löngu orðið bæði tíma-
bært og nauðsynlegt að leysa það sem eftir stendur af
ágreiningi þeirrar atvinnugreinar og samfélagsins. Það
á að vera hægt ekki sízt vegna þess að telja verður að
nú sé til staðar víðtæk þjóðarsátt um auðlindagjöld
sem grundvallarþátt í samfélagsskipan okkar og tími
til kominn að útfæra þá stefnu til fleiri atvinnugreina,
eins og Þórdís Kolbrún Gylfadóttir, ráðherra ferða-
mála, hefur m.a. haft orð um.
Víðtæk samfélagssátt er enn brýnni vegna þess að
nú steðja að þessari litlu þjóð ný og áður að mestu
óþekkt vandamál sem þarf að takast á við með sam-
stöðu en ekki þannig að valdi sundurlyndi.
Fyrst ber að nefna að fíkniefnavandi er orðinn stór-
fellt vandamál og þá aðallega í yngri aldursflokkum.
Þetta er alvarlegur heilbrigðisvandi eins og bezt sést á
fréttum af tilviki á Akureyri þegar ung stúlka var talin
„of veik“ til að vera lögð inn á geðdeild. Er hægt að
vera „of veikur“ til að leggjast inn á sjúkrahús? Auðvit-
að er ljóst að þarna hafa fíkniefni komið við sögu með
þeim hætti að sjúkrahúsið hefur ekki talið sig hafa að-
stöðu til að takast á við þann vanda.
Getur verið að það eigi við um samfélagið allt vegna
þess að við höfum of lengi lokað augunum fyrir því sem
er að gerast í kringum okkur?
Fíkniefnavandanum fylgir glæpastarfsemi sem er
augljóslega byrjuð að taka á sig þá mynd sem við höf-
um hingað til haldið að ætti bara við úti í hinum stóra
heimi og í bíómyndum. Þær myndir eru hins vegar
orðnar að veruleika hér þegar það er farið að gerast í
raunveruleikanum á Íslandi að handrukkarar fing-
urbrjóti fólk í innheimtuaðgerðum sínum.
Þessi vandi er ekki lengur einhver jaðarvandi, sem
pólitíkin getur leitt hjá sér. Faraldur fíkniefna og
glæpastarfsemi sem tengist honum er orðin að þjóð-
félagsvanda, sem Alþingi og ríkisstjórn hljóta að taka
afstöðu til.
Í annan stað má nefna verulega fjölgun fólks frá öðr-
um löndum og heimshlutum sem sækist eftir búsetu
hér. Hingað til hefur þessum nýbúum á Íslandi verið
tekið vel og við höfum ekki orðið vör við andúð á því
fólki að ráði. Samtöl við fólk af öðrum litarhætti en
þeim sem tíðkast í okkar heimshluta benda hins vegar
til að slíkrar andúðar gæti í
meira mæli en áður. Og jafn-
framt er augljóslega hætta á að
nýir íbúar lands okkar eigi erfitt
með að aðlagast okkar samfélagi,
bæði vegna tungumálaerfiðleika
og af fjölmörgum öðrum ástæð-
um.
Þetta er líka orðið viðfangsefni sem pólitíkin þarf að
taka alvarlegar en hún hefur gert. Auk þess er ljóst að
það eru takmörk fyrir því hvað svona lítið samfélag
eins og okkar ræður við mikinn fjölda aðfluttra. Það er
ekki orðið vandamál enn en getur orðið það í nálægri
framtíð. Þessi hlið málsins er einfaldlega ekki rædd
hér. Og enn og aftur skiptir máli að það takist að móta
sameignlega afstöðu til þessara mála sem víðtæk sátt
geti náðst um.
Og loks er þriðja nýja viðfangsefnið, sem við stönd-
um frammi fyrir, sem eru þær breytingar sem eru að
verða á samskiptum þjóða í milli og þá m.a. í okkar
heimshluta. Ljót mynd þess er orðahnippingar á milli
forseta Frakklands og Bandaríkjanna.
Macron sagði fyrir skömmu að Evrópuþjóðir yrðu að
koma sér upp sameiginlegum her til þess að verjast
ógn frá Kína, Rússlandi og Bandaríkjunum. Þetta var
undarlega sagt þó að ekki væri nema í ljósi sögu síð-
ustu hundrað ára. En ekki voru viðbrögð Trumps betri
þegar hann talaði niður til Frakka á þann veg að þeir
hefðu verið byrjaðir að læra þýzku þegar Bandaríkja-
menn komu til skjalanna.
Hver er staða örþjóðar í svona undarlegum og and-
styggilegum heimi?
Það er ekki til neitt einfalt svar við því. Þess vegna
verðum við að hefja okkur yfir hið daglega þras og ill-
mælgi og snúa bökum saman til þess að takast á við
þau nýju, erfiðu og alvarlegu vandamál sem eru hand-
an við hornið.
Ný og alvarleg vandamál eru
handan við hornið
Faraldur fíkniefna og
glæpastarfsemi þeim
tengd orðin að veruleika
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þriggja herbergja íbúð á annarri
hæð í vel staðsett fjölbýli.
Stærð 83,7 m2.
Verð kr. 23.500.000.
6 herbergja einbýli með bílskúr.
Stærð 188,8 m2.
Bílskúr innréttaður sem íbúð.
Verð kr. 38.800.000.
Fífumói 3,
260 Reykjanesbæ
Lyngbraut 8,
250 Garði
Nánari upplýsingar á skrifstofu s 420 6070 eða eignasala@eignasala.is