Morgunblaðið - 30.11.2018, Blaðsíða 23

23
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 30. NÓVEMBER 2018
Fyrir ári hófu Framsóknar-
flokkur, Sjálfstæðisflokkur og
Vinstrihreyfingin – grænt framboð
stjórnarsamstarf. Formlegar
stjórnarmyndunarviðræður höfðu
staðið yfir í rúmar tvær vikur í kjöl-
far óvæntra kosninga þegar stjórn-
arsáttmáli var undirritaður í Lista-
safni Íslands. Flokkarnir þrír höfðu
um margt að ræða enda fulltrúar
ólíkra enda og miðju á hinu pólitíska
litrófi. Frá upphafi var stefnan tekin
á að flýta sér hægt og vanda til
verka, ræða mikilvæg mál og stefn-
ur í þaula og leita samráðs og sér-
fræðiþekkingar.
Það er nefnilega svo að gott sam-
starf og samráð tekur tíma. En er
ekki of flókið að mynda slíka stjórn,
þar sem innanborðs eru flokkar sem
eru ekki náttúrulegir bandamenn í
stjórnmálum? – fengum við oft að
heyra. Jú, það var flókið – en flókið
þarf ekki endilega að vera slæmt. Í
öllum málum þarf að gæta vel að
ólíkum sjónarhornum og samráð er
lykilatriði. Fyrir vikið eru mál unnin
í meiri pólitískri sátt og því vonandi
þannig úr garði gerð að þau geti
staðist tímans tönn – og sviptingar í
pólitík.
Íslenskt efnahagslíf hefur náð
undraverðum bata á þeim tíu árum
sem liðin eru frá hruni. Við höfum
búið við samfelldan hagvöxt og batn-
andi kaupmátt og lífskjör. Ytri að-
stæður hafa verið okkur hagfelldar.
Vel tókst að greiða úr eftirmálum
falls bankanna og í kjölfarið hafa
skuldir ríkissjóðs verið lækkaðar
markvisst og búið í haginn fyrir
framtíðina. Eitt af þeim verkefnum
sem þessi ríkisstjórn einsetti sér að
ráðast í var að skila hagsældinni
sem hér hefur ríkt til alls samfélags-
ins og gæta þess að komandi kyn-
slóðir njóti hennar líka. Það hefur
verið gert með því að ráðast í upp-
byggingu innviða. Þá verður komið á
fót Þjóðarsjóði sem er ætlað að
draga úr áhrifum meiriháttar efna-
hagslegra áfalla.
Við erum stolt af þeim árangri
sem náðst hefur á þessu fyrsta
starfsári. Ríkisstjórnin hefur lagt
fram tvenn fjárlög og aukið framlög
til samfélagslegra verkefna og inn-
viða verulega, eða samtals um 90
milljarða króna. Við höfum lagt
fram frumvarp til að lækka trygg-
ingagjald, nýtt dómstig hefur tekið
til starfa og hagsmunagæsla vegna
EES-samstarfsins verið styrkt.
Mikilvæg skref hafa verið tekin til
að innleiða stafræna stjórnsýslu til
að auka aðgengi og bæta þjónustu
við almenning og nýta almannafé
betur. Metnaðarfull aðgerðaáætlun í
loftslagsmálum hefur verið kynnt og
unnið er að fyrstu skrefunum; orku-
skiptum í samgöngum og aukinni
kolefnisbindingu.
Skóflustunga hefur verið tekin að
meðferðarkjarna nýs Landspítala
og áhersla lögð á að styrkja heilsu-
gæslur um allt land. Fyrstu skref
hafa verið tekin í að draga úr kostn-
aði fólks við að sækja sér lækn-
isþjónustu og þeirri vinnu verður
haldið áfram út kjörtímabilið. Fram-
lög til menntamála hafa stóraukist
og nú stendur yfir vinna við gerð
menntastefnu. Istanbúl-sáttmálinn
um forvarnir og baráttu gegn of-
beldi gegn konum var fullgiltur, að-
gerðaáætlun um úrbætur í meðferð
kynferðisbrota fullfjármögnuð og
stýrihópur um heildstæðar úrbætur
gegn kynferðislegu ofbeldi tók til
starfa.
Stuðningur við nýsköpun og rann-
sóknir hefur enn verið efldur, nú síð-
ast með tvöföldun hámarksupphæða
endurgreiðslu vegna rannsóknar- og
þróunarverkefna fyrirtækja. Sömu-
leiðis er unnið að nýsköpunarstefnu
fyrir Ísland sem er lykilatriði fyrir
framtíð samfélagsins og fjölbreytt-
ari stoðir efnahagslífsins. Unnið er
að endurskoðun á starfsumhverfi
vísinda og rannsókna og von á frum-
varpi um heilindi í vísindarann-
sóknum.
Sérstök áhersla hefur verið lögð á
samráð við aðila vinnumarkaðarins
um ýmis málefni. Í skattabreyting-
um hefur verið lögð aukin áhersla á
jöfnuð og í þeim fjárlögum sem nú
eru til umfjöllunar á Alþingi er lagt
til að barnabætur hækki um 16% á
milli ára en þar með fjölgar þeim um
rúmlega 2.200 sem eiga rétt á barna-
bótum. Löggæsla hefur verið styrkt
og í fjármálaáætlun til næstu fimm
ára er gert ráð fyrir endurnýjun
þyrlukosts Landhelgisgæslunnar.
Sérstakt átak í vegamálum er hafið
og framlög til nýframkvæmda og
viðhalds hafa verið aukin til að mæta
uppsafnaðri þörf í vegakerfinu.
Á árinu hefur áhersla verið lögð á
málefni barna, umhverfi barna-
verndar verður endurskoðað og á
næsta ári verður í fyrsta sinn haldið
Barnaþing með þátttöku barna
hvaðanæva af landinu. Máltækni-
áætlun er nú loksins fjármögnuð
enda eitt mikilvægasta tækið til að
styðja við íslenska tungu á tækniöld.
Listinn er miklu lengri og hér er
stiklað á stóru.
Það er svo að ein helsta gagnrýni
sem höfð hefur verið uppi á þessa
ríkisstjórn hefur ekki snúist um
verk hennar heldur að hún hafi verið
mynduð og vissulega er það svo að
slíkt stjórnarmynstur er óvenjulegt.
En um leið er það svo að það að
vinna með þeim sem eru manni
ósammála gerir mann stærri. Þetta
er vert að hafa í huga þegar sjá má
öfga- og lýðskrumsflokka og stjórn-
málamenn sækja í sig veðrið víða um
heim. Markmið þeirra er gjarnan að
sundra og grafa undan þeim lýðræð-
islegu gildum sem hafa tryggt stór-
stígar framfarir í mannréttinda-
málum, hagsæld og öryggi. Sjaldan
hefur það verið mikilvægara að sýna
fram á að það er hægt að taka tillit
til ólíkra sjónarmiða, miðla málum
og vinna samhent að sameiginlegum
markmiðum, þvert á flokka, sam-
félaginu öllu til heilla.
Eftir Katrínu Jakobsdóttur,
Bjarna Benediktsson
og Sigurð Inga Jóhannsson
» Sjaldan hefur það
verið mikilvægara
að sýna fram á að það er
hægt að taka tillit til
ólíkra sjónarmiða, miðla
málum og vinna sam-
hent að sameiginlegum
markmiðum, þvert á
flokka, samfélaginu öllu
til heilla.
Katrín er forsætisráðherra. Bjarni er
fjármála- og efnahagsráðherra. Sig-
urður Ingi er samgöngu- og sveitar-
stjórnarráðherra.
Stjórnarsamstarf í eitt ár
Morgunblaðið/Eggert
Samstarf „Gott samstarf og samráð tekur tíma... Frá upphafi var stefnan tekin á að flýta sér hægt og vanda til
verka, ræða mikilvæg mál og stefnur í þaula og leita samráðs og sérfræðiþekkingar.“
Fullveldisumræður
á árinu 2018, aldar-
afmælisári fullveldis-
ins, eru líflegar. Þær
tóku óvænta stefnu
vegna ágreinings um
svonefndan 3. orku-
pakka ESB. Árið 2014
samþykktu þing-
nefndir að hann félli að
EES-samningnum og
bryti ekki gegn full-
veldinu. Þess er beðið
að hann verði innleiddur hér á
landi.
Fullveldisdeilur vegna EES-
aðildarinnar hófust áður en þingið
samþykkti hana. Þá töldu sumir
lögfræðingar EES-samninginn
brjóta gegn stjórnarskránni. Ríkis-
stjórn Davíðs Oddssonar leitaði
álits fjögurra lögfræðinga. Sam-
eiginlega færðu þeir rök fyrir því
árið 1992 að samningurinn fæli
„ekki í sér verulegt valdframsal
sem talið verði íþyngjandi í ríkum
mæli“. Stjórnarskráin rúmaði aðild
að honum. Af 100 ára fullveldissögu
hefur Ísland í 25 ár verið aðili að
EES-samningnum. Lífskjör hafa
aldrei verið betri en á þessum tíma.
Vegna 100 ára fullveldisafmælis-
ins gaf Sögufélag á dögunum út rit-
gerðasafnið Frjálst og fullvalda
ríki, undir ritstjórn Guðmundar
Jónssonar prófessors. Þar rita 13
höfundar 10 ritgerðir um efnið.
Skúli Magnússon héraðsdómari
skrifar um fullveldishugtakið í ís-
lenskum rétti frá 1918 til samtím-
ans. Hann bendir réttilega á að við-
mið „fjórmenninganefndarinnar“
séu „matskennd, einkum spurn-
ingin um hvort framsal valds telst
verulegt eða íþyngjandi“.
Álit fræðimanna
Í áranna rás hafa
vaknað spurningar um
stöðu einstakra EES-
ákvarðana gagnvart
stjórnarskránni.
Lagaprófessorar hafa
þess vegna ritað álits-
gerðir og orðið sam-
mála um meginsjónar-
mið sem hafa beri í
huga við mat á þessu.
Skúli vekur athygli á
ólíkum skoðunum um
hvort til sé orðin
stjórnskipunarvenja um framsal
ríkisvalds sem megi telja hliðsetta
skráðri reglu stjórnarskrárinnar eða
hvort mótast hafi venjuhelguð regla
um hvernig skýra eigi stjórnar-
skrána þar sem reyni á samspil
margra þátta.
Skúli Magnússon segir:
„Þau atriði sem íslenskir fræði-
menn hafa vísað til eiga sér raunar
öll samsvörun í texta erlendra
stjórnarskrárákvæða, þar sem fram-
sal valds er heimilað berum orðum,
eða þá fræðilegri umfjöllun um túlk-
un slíkra ákvæða. Að öllu verulegu
leyti eru því, að íslenskum rétti, lögð
til grundvallar sömu efnislegu við-
mið við mat á lögmæti framsals
heimilda og í ríkjum þar sem slíkt
framsal er heimilað berum orðum,
sbr. t.d. 20. gr. dönsku stjórnar-
skrárinnar og 115. gr. þeirrar
norsku. Andstætt þessum ákvæðum
gera íslensk stjórnlög hins vegar
ekki kröfu um vandaðri málsmeðferð
við töku ákvörðunar um framsal
valdheimilda, t.d. með áskilnaði um
samþykki aukins meirihluta Alþingis
eða þjóðaratkvæðagreiðslu við viss-
ar aðstæður. Af þessum sökum hefur
ítrekað verið bent á þörfina á því að
sett verði sérstakt stjórnarskrár-
ákvæði um framsal valdheimilda í
þágu alþjóðasamvinnu.“
Tvær stoðir
Verði ekki tekið af skarið í stjórn-
arskránni um valdframsal vegna al-
þjóðasamstarfs leita þingmenn
áfram í smiðju til einstakra lögfræð-
inga við mat um þetta efni. Þó má
ætla þörfin fyrir slíka ráðgjöf frá
sérfræðingum utan alþingis og
stjórnarráðsins minnki vegna fjölg-
unar fordæma.
Við skilgreiningu á fullveldi ber að
hafa í huga að alþjóðastofnun geti
ekki bundið ríki nema það eigi aðild
að henni. Þess vegna skiptir tveggja
stoða kerfið svonefnda svo miklu
máli í EES-samstarfinu. Þar kemur
Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) í stað
framkvæmdastjórnar ESB og
EFTA-dómstóllinn í stað ESB-
dómstólsins. EFTA/EES-ríkin (Ís-
land, Noregur og Liechtenstein) lúta
þannig eigin eftirlitsstofnun og dóm-
stóli.
Innan ESB hefur vald fram-
kvæmdastjórnarinnar markvisst
verið framselt til undirstofnana sem
eru sérhæfðar til eftirlits með fram-
kvæmd settra laga á einstökum svið-
um. Þetta er gert í nafni valddreif-
ingar og til að auðvelda sýn yfir
einstaka málaflokka og þróun
þeirra.
Íslensk stjórnvöld hafa lagt ríka
áherslu á að þessi þróun innan ESB
verði ekki til að raska tveggja stoða
kerfinu. Nýtur sú stefna stuðnings
ESB og er henni til dæmis fylgt
vegna 3. orkupakkans.
Skýrt nefndarálit
Í áliti stjórnskipunar- og eftirlits-
nefndar alþingis frá 27. nóvember
2014 er farið í saumana á stjórnlaga-
þætti 3. orkupakkans:
Í fyrsta lagi verður mynduð stjórn
orkueftirlitsyfirvalda í EFTA-
ríkjunum sem tekur ákvarðanir sem
binda eftirlitsyfirvöld í þeim ríkjum.
„Með þessum hætti eru bindandi
ákvarðanir í höndum stofnunar sem
EFTA-ríkin eiga aðild að,“ segir
þingnefndin.
Í öðru lagi taka EFTA-ríkin fullan
þátt í stjórn eftirlitsaðila ESB
(ACER) með sömu réttindum og
skyldum og ESB-ríki en án at-
kvæðisréttar.
Í þriðja lagi fá EFTA-ríkin
áheyrnaraðild að stjórn ACER.
Í öllum tilvikum er um eftirlits-
hlutverk að ræða en ekki annars
konar inngrip.
Undir lok álitsins segir nefndin:
„Nefndin bendir á að í þessari tillögu
er byggt á tveggja stoða kerfi EES-
samningsins og að í þeirri útfærslu
sem hér er rakin sé verið að leggja
til að byggt verði upp kerfi sem feli í
sér framsal sem sé vel afmarkað, á
takmörkuðu sviði og fyrirsjáanlega
ekki verulega íþyngjandi fyrir ís-
lenska aðila.“ Þarna er orðalagið
sama og hjá „fjórmenninganefnd-
inni“ árið 1992. Samfella er í túlkun
og afstöðu þingmanna.
Fyrir aldarfjórðungi deildu þing-
menn hins vegar um hvort þessi skil-
greining dygði til varnar fullveldinu.
Nú er samstaða um hana á þingi
enda sýnir reynslan af EES-
aðildinni að hagur þjóðarinnar hefur
aldrei verið eins góður og á gildis-
tíma samningsins. Þegar sló í bak-
seglin viðurkenndu bæði ESA og
EFTA-dómstóllinn að heimilt hefði
verið að fara á svig við EES-reglur
með setningu neyðarlaganna. Í því
efni er verðugt að bera saman stöðu
Íslands annars vegar og evruríkisins
Grikklands hins vegar.
Fullveldi fyrir borgarana
Á aldarfjórðungi EES-aðildar-
innar hefur atvinnu- og efnahagslíf
ekki aðeins gjörbreyst til batnaðar
heldur hafa réttindi íslenskra ríkis-
borgara tekið stakkaskiptum. Í fyrr-
nefndu ritgerðasafni segir Davíð Þór
Björgvinsson landsréttardómari:
„Frá sjónarhóli borgaranna, sem
byggja rétt sinn og jafnvel afkomu á
að EES-reglurnar virki, skiptir
mestu að þeir fái notið réttinda sinna
samkvæmt EES-reglum og mega þá
vangaveltur lögfræðinga, stjórn-
málafræðinga og sagnfræðinga um
fullveldi og merkingu þess einu
gilda. Krafan um fullveldi íslenska
ríkisins sé gerð til að standa vörð um
að borgarar þess fái notið sinna rétt-
inda. Ef ekki er unnt að finna því
stoð innan óbreyttrar stjórnarskrár
blasir við að breyta þarf þeirri
stjórnarskrá þannig að íslenska rík-
inu sé mögulegt að taka fullan þátt í
EES-samstarfinu og tryggja með
því réttindi eigin borgara.“
Fram hjá þessu kjarnaatriði verð-
ur ekki gengið þegar rætt er um full-
veldið. Engum dettur líklega í hug
brot gegn því þegar rætt er um rétt
Íslendinga til að búa á Spáni eða um
evrópska styrki til nemendaskipta,
rannsókna, vísinda og menningar-
starfsemi. Allt er þetta þó hluti af
heild sem fullveldisrétturinn gerir
okkur kleift að njóta. Þennan rétt
ber að verja enn um 100 ár.
Eftir Björn
Bjarnason » Af 100 ára fullveldis-
sögu hefur Ísland í
25 ár verið aðili að EES-
samningnum. Lífskjör
hafa aldrei verið betri
en á þessum tíma.
Björn
Bjarnason
Höfundur er fv. ráðherra.
Hagsældarskeið fullveldisaldar með EES-aðild