Morgunblaðið - 31.12.2018, Side 34

34 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 31.12. 2018
„Sannleikurinn“ er orð með trúarlegt yf-
irbragð. En sé orðið greint nánar hverfur
trúarlega samhengið fljótt. Þegar eitthvað er
sagt í samræmi við veruleikann, þá er það satt,
en þegar eitthvað er sagt í mótsögn við hann,
þá er það ósatt. Sannleikurinn er samræmi við
það sem er.
Misræmi milli þess sem er satt og þess sem
fólk telur vera satt er hinsvegar svo algengt og
reyndar jafnan yfirþyrmandi, að umræðan
verður hratt flóknari en einföld skilgreining
orðsins. Það þýðir hinsvegar ekki að við séum
ómegnug um að gera greinarmun á sönnu og
ósönnu, heldur að við þurfum að vanda okkur
þegar við tileinkum okkur sannfæringu.
Engin aðferð hefur virkað betur til að gera
greinarmun á sönnu og ósönnu, heldur en vís-
indaleg aðferð. Hún ber ekki bara ábyrgð á öll-
um galdratækjum nútímans eins og tölvum og
snjallsímum, heldur hefur einnig komið okkur
á snoðir um svör við nokkrum stórum heim-
spekilegum spurningum. Ekki er þó endilega
líklegt að fólki líki vel við svörin sem berast. Af
þeim sökum er algengt að fólk annaðhvort vé-
fengi vísindalega aðferð, eða hafni því að svör-
in komi spurningunni yfirhöfuð við.
Óþægileg svör
Spyrjum til dæmis að hlutverki mannkyns í al-
heiminum. Margvísleg svör má finna í hinum
ýmsu trúarbrögðum, en mest áberandi eru
sennilega þau að tilgangur mannkyns sé að
rækta samband sitt við og tilbiðja yfirnátt-
úrulega veru, sem á íslensku er jafnan kölluð
Guð. Ef vísindin eru spurð sömu spurningar,
þá kemur mjög fljótt í ljós, út frá nokkrum ein-
földum staðreyndum í heimsfræði (e. cosmo-
logy), að hlutverk mannkyns í alheiminum er
lítið sem ekki neitt. Við erum reyndar svo smá
og máttlaus að það er mannsheilanum ofviða
að skilja það almennilega. Til að sýna fram á
þetta þarf engin sérstaklega flókin vísindi,
heldur dugar stutt yfirferð yfir helstu stað-
reyndir um himingeiminn til að komast að
þeirri óumflýjanlegu niðurstöðu, að við skipt-
um engu máli. Hlutverk okkar í alheiminum er
ekki neitt. Ef mannkyn þurrkaðist út á morg-
un myndi ekki nokkur skapaður hlutur í heim-
inum breytast, nema það eitt að vistarverur
þeirra lífvera sem við deilum Jörðinni með,
myndu batna til hins betra. Nákvæmlega ekki
nokkur skapaður hlutur í alheiminum né neins
staðar í vísindunum bendir til þess að mann-
kyn þjóni nokkrum einasta tilgangi í samhengi
við alheiminn og enn síður að við séum hönnuð,
hvort sem er af guði eða einhverjum öðrum.
Það eru einfaldlega engin ummerki um neitt
slíkt. Vísindin sýna okkur alheim sem er í
reynd ólýsanlega risavaxið stórslys, í hverju
mannkyn getur næstum því hvergi lifað og
hvað þá þjónað meintum tilgangi sínum.
Rétt er að geta þess að hér er ekki talað fyr-
ir hönd vísinda eða vísindamanna, heldur um
vísindi í samhengi við trú og heimspeki.
Ljós en ekki myrkur
Þessa umræðu þekkir undirritaður nógu vel til
að vita að mörgum þykir þetta myrk sýn á
heiminn. Slæmar fréttir, einhvers konar. En
því má svara með tvennum hætti.
Í fyrsta lagi er það einfaldlega rangt; þetta
ekki myrk heimsmynd. Vandinn við hana er
einungis sá að hún stangast á við vinsælar,
heilagar ritningar sem er víst ætlað að veita
fólki tilgang og von. Misskilningurinn felst
annarsvegar í því að tilgangur og von krefjist
yfirnáttúrulegra fyrirbæra, en hinsvegar í
þeirri furðulegu hugmynd að manneskjur
þurfi að spyrja einhverja heilaga bók eða yf-
irnáttúrulega veru út í það hvað skuli veita
okkur tilgang og von. Hið rétta er að við
ákveðum það algerlega sjálf. Það er ekki myrk
heimsmynd, heldur björt og falleg.
En í öðru lagi er náttúrunni einfaldlega slétt
sama um það hvort okkur líkar vel við hana
eða ekki. Hún mun koma fram eins og henni
sýnist án tillits til skoðana okkar, tilfinninga
eða hvort að við teljum hið sanna henta þjóð-
félaginu eða ekki. Kaþólska kirkjan getur hót-
að pyntingum og limlestingum fyrir að segja
að jörðin snúist í kringum sólina, en „hún
snýst nú samt“, eins og Galileo Galilei á að
hafa sagt. Kaþólska kirkjan ræður því einfald-
lega ekki hvort jörðin eða sólin snýst svona eða
hinsegin, og við ráðum því ekki heldur hvort að
þróunarkenningin er rétt eða hvort óbreyttir
lifnaðarhættir mannkyns munu rústa vistkerfi
jarðar eða ekki.
Máttur okkar og frelsi
Við ráðum því hinsvegar hvernig við bregð-
umst við, og í því liggur máttur okkar og frelsi.
Þegar við erum reiðubúin til að horfast í augu
við náttúruna eins og hún er, þá getum við
framkvæmt hluti, sem á öllum öðrum tímum
hefðu verið kallaðir galdrar eða kraftaverk.
Við getum flogið, læknað krabbamein og geng-
ið á tunglinu, og ef okkur tekst að klöngrast í
gegnum nokkra áratugi í viðbót án heimsstyrj-
aldar eða afturfarar í vísindum, þá munu mörg
okkar verða vitni að því þegar manneskja
gengur í fyrsta sinn á næstu plánetu: Mars.
Þetta eru raunveruleg verkefni sem er nú þeg-
ar gert ráð fyrir í áætlunum stórríkja og þetta
er allt afrakstur vísindalegrar aðferðar; þeirr-
ar að spyrja ekki að skoðunum eða gildismati
við mat á því hvernig hlutirnir séu, heldur taka
þeim eins og þeir eru og einbeita sér að því að
skilja þá sem best. Síðan má spyrja að skoð-
unum, gildismati og samhengi hlutanna við
þarfir mannkyns og reyna að bregðast rétt við.
En það er kannski nákvæmlega þess vegna
sem sannleikurinn skiptir máli; til þess að við
getum brugðist rétt við heiminum eins og hann
er. Ef viðbrögð okkar byggjast á röngum
gögnum, þá aukast líkurnar verulega á röng-
um viðbrögðum. Ef gögnin okkar eru hins-
vegar skotheld og aðferðafræðin heiðarleg, þá
getum við gert bókstaflega ótrúlega hluti, eins
og dæmin sanna.
Það er þó háð því að við ekki bara umberum,
heldur elskum sannleikann, náttúruna og
raunveruleikann. Að við tileinkum okkur
strangheiðarlegan vilja, þann tilgang jafnvel,
til að trúa því og segja það sem er satt, en
hafna því og segja ekki það sem er ósatt. Virð-
ing fyrir sannleikanum er grunnforsenda þess
að við komumst í gegnum áskoranir 21. ald-
arinnar og ekki síst fyrir því að stjórnmálin
verði þar til gagns frekar en ógagns.
Hvorki augljóst né sjálfsagt
Þessi punktur, að við eigum að virða sannleik-
ann og leitast við að trúa því sem er satt og
hafna því sem er ósatt, virðist í fljótu bragði
svo augljós og sjálfsagður að ábendingin ætti
að vera óþörf. En heili punkturinn er sá að svo
er ekki. Þetta er hvorki augljóst né sjálfsagt.
Manneskjur eru og hafa alltaf verið mjög auð-
veldlega sannfærðar um ósanna hluti. Mann-
eskjur trúa hlutum langmest eftir tilfinningu,
hagsmunum, viðhorfi og fyrirfram gefnum
menningarlegum venjum. Það er reyndar
frekar nýtilkomið, og í rauninni einstakt, að
formlegt og skipulagt verklag hafi verið þróað
til þess að sníða framhjá þessum brestum okk-
ar, en það verklag er kallað vísindaleg aðferð.
Það er hennar vegna sem við framkvæmum
galdra og kraftaverk á hverjum degi og það
verður henni að þakka ef við komumst heil í
gegnum áskoranir þessarar aldar.
Það verður ekki valdhyggja, kjarkur, styrk-
ur eða stolt. Það verður skilningur, vísindaleg
aðferð og heiðarleg sannleiksleit, ásamt heil-
um hellingi af bæði tilgangi og von.
Gleðilega framtíð. Lifi ljósið.
Morgunblaðið/Kristinn Magnúss
Sannleikurinn um framtíðina
Virðing fyrir sannleikanum er grunnfor-
senda þess að við komumst í gegnum áskor-
anir 21. aldarinnar og ekki síst fyrir því að
stjórnmálin verði þar til gagns frekar en ógagns.
HELGI HRAFN GUNNARSSON, ÞINGMAÐUR PÍRATA
’’