Morgunblaðið - 31.12.2018, Side 70

70 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 31.12. 2018
Maðurinn má sín lítils andspænis íslensku jökl-
unum, eins og myndin á opnunni hér að framan
vitnar glöggt um. Prentist myndin vel, eins og sagt
var í gamla daga, má greina fjóra fjallagarpa á
göngu á Hvannadalshnúk fyrr á þessu ári. En verð-
ur það alltaf með þeim hætti? Fyrir liggur að jökl-
arnir eru að bráðna og það hraðar en menn sáu fyr-
ir. Og með þeim mikil saga, lands og þjóðar.
Þar með talin eru tröll og vættir en flettir þú, les-
andi góður, yfir á næstu opnu sérð þú tröllkarl mik-
inn hvíla við jökulröndina. Andlitið er greinilegt ut-
arlega á hægri síðunni. Svei mér ef yfir honum er
ekki reisn í þokkabót. Hvenær tröllið sofnaði svefn-
inum langa, rann í ís, er ómögulegt að segja en þau
ár hlaupa að líkindum á hundruðum. Nú er sú saga
senn á enda – ásamt óteljandi öðrum.
Ekkert hægt að gera
„Undanfarnir tveir áratugir hafa verið mjög þungir
jöklunum. Rýrnun þeirra það sem af er þessari öld
er örari en við þekkjum áður í Íslandssögunni,“ seg-
ir Oddur Sigurðsson, sérfræðingur á sviði jökla-
rannsókna á Veðurstofu Íslands.
Og það sem verra er; of seint er að grípa til að-
gerða til að stöðva þessa þróun. „Ég óttast og tel
raunar líklegast að ekki sé hægt að gera neitt til að
koma í veg fyrir að allir íslenskir jöklar hverfi á
næstu tvöhundruð árum,“ heldur Oddur áfram.
„Það er ekki á færi mannkynsins að koma í veg fyr-
ir þetta úr því sem komið er.“
Spurður hvað þetta þýði fyrir Ísland segir Oddur
hvarf jöklanna breyta óhemju mörgu. „Það er
kannski ekki hægt að tala um það í hlutfallinu gott
og illt. Það verður mikill sjónarsviptir af jöklunum.
Flestum þykir þeir fallegir á að horfa, auk þess sem
þeir eru auðvitað fróðleg náttúrufyrirbrigði sem
geyma sögu sem hvergi er geymd annars staðar.
Þegar jöklarnir verða horfnir verður sagan það
einnig – hún verður runnin til sjávar og finnst aldrei
aftur.“
Og hversu löng er sú saga?
„Um það bil þúsund ár,“ svarar Oddur. „Elsti ís-
inn í íslenskum jöklum er allt að þúsund ára gamall.
Það er Íslandssagan nánast í heilu lagi sem hverfur
á tvö hundruð árum. Það fara á hverju ári fimm ár
af þessari sögu.“
Hefur séð marga jökla hverfa
Spurður hvort Íslendingar geri sér almennt grein
fyrir þessari þróun, þessari stöðu, svarar Oddur:
„Nei, ekki finnst mér það almennt. Ég held að fólk
geri sér ekki grein fyrir því hvað þetta er brátt. Ég
lifi það vitaskuld ekki að sjá alla jöklana hverfa og
ekkert okkar sem uppi er í dag. Ég hef þó horft upp
á myndarlega jökla hverfa ótrúlega hratt, eins og
Okjökul. Sá hann bókstaflega hverfa fyrir augunum
á mér. Það á við um marga fleiri, ég tók saman
jöklatal Íslands um aldamótin síðustu og fór yfir
þetta aftur í fyrra og taldist þá til að á milli fimmtíu
og sextíu jöklar hefðu horfið á þessum sautján ár-
um. Það er hátt hlutfall af þeim þrjú hundruð jökl-
um sem til voru um aldamótin. Flestir voru þeir litl-
ir, innan við einn ferkílómetri, en allt upp í rúmlega
þrír ferkílómetrar, eins og Okjökull var um alda-
mótin. Og hann hvarf á einum og hálfum áratug
sem er býsna merkilegt.“
Jöklarnir munu hverfa hver á fætur öðrum en, að
sögn Odds, mun þeim til skemmri tíma ekki fækka
mikið, þar sem sumir jöklar klofna upp við það að
rýrna og verða fyrst í stað að nokkrum jöklum.
„Svo verða þeir horfnir innan tveggja alda.“
Öskulög hvergi eins áberandi
Öskulögin í jöklunum eru áberandi í myndum
Ragnars Axelssonar hér á opnunni og geyma ýms-
ar kynjamyndir. Ef vel er gáð má greina risaauga
kolkrabba og gyðju sem hallar sér aftur á þokka-
fullan hátt. Annars les auðvitað hver myndirnar
með sínu lagi og sér mögulega eitthvað allt annað.
Oddur staðfestir að öskulög þekkist í meira mæli
í jöklum hér en annars staðar í heiminum. Auðvitað
séu öskulög víðar í jöklum, eins og til dæmis í
Alaska, Suður-Ameríku og á Suðurskautslandinu,
en hvergi sé þetta þó eins áberandi og hér. „Það
kemur berlega fram í nýrri bók Ragnars, Jökull, og
á sýningunni sem hann hélt í Ásmundarsafni fyrir
skemmstu. Hann gerir mjög mikið úr þessum rönd-
um, sem eru öskulögin, og forvitnilegt er að vita að
á tilteknu öskulagi er ísinn jafn gamall. Öskulagið
féll nánast á einum degi eða svo á allan jökulinn og
fyrir vikið markar hvert öskulag tímaskil.“
Það er svo merkilegt að í hverju tilviki er hægt að
finna út hvaða ár öskulagið féll og þar af leiðandi
aldursgreina íslensku jöklana mjög nákvæmlega og
ísinn í þeim. Og eitt korn nægir til að greina hvar
eldgosið átti sér stað. „Það er rétt,“ segir Oddur.
„Með því að efnagreina eitt korn úr öskulaginu má
finna út frá hvaða eldstöð það er og hvaða ár askan
féll. Guðrún Larsen og félagar á Jarðvísindastofnun
Háskóla Íslands hafa greint þessi öskulög mjög
skilmerkilega í nokkrum jöklum, Tungnárjökli,
Brúarjökli og víðar, og þannig aldursgreint ísinn ít-
arlega. Þetta öskulagatímatal er mjög nýtileg arf-
leifð frá Sigurði Þórarinssyni jarðfræðingi en hann
tók hana upp eftir ábendingu frá Hákoni Bjarna-
syni skógræktarstjóra, sem benti líklega fyrstur
manna á þennan möguleika. Til að byrja með voru
þeir í samstarfi um þessar rannsóknir en Sigurður
hélt svo áfram og gerði þetta að vísindagrein. Dokt-
orsritgerð hans frá 1944 fjallaði um þetta og hefur
öskulagatímatal verið mikið notað, bæði hér heima
og erlendis, sérstaklega í Japan.“
Veitir til almennings
Íslenskir jöklar hafa lengi verið skráðir í myndum
og á Oddur sjálfur þar hlut að máli. „RAX færir
þetta hins vegar upp á annað stig; gerir þetta að
listaverkum. Listamannsaugað gerir honum kleift
að veita til almennings sérkennum og fegurð jökl-
anna.“
Þessi orð kallast á við pælingar Ragnars sjálfs en
þegar þeir Einar Geir, hönnuður bókarinnar og
sýningarinnar, lögðu upp með bókina þá hugsuðu
þeir hana sem óð til íslensku jöklanna, eins konar
abstrakt ljóðabók þar sem ljóðið er myndin sjálf
með sínum sögum í öskulögum aldanna sem tala til
okkar. Það eru að vísu fáir sem sjá landið frá þessu
sjónarhorni og upplifa því ekki andlitin og fígúrurn-
ar í ísnum sem hverfa til hafs með tíð og tíma.