Náttúrufræðingurinn - 2019, Blaðsíða 7

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
7
BERGHLAUPIÐ 21. JÚLÍ 2014
Berghlaupið í Öskju í júlí 2014 er eitt
mesta berghlaup á sögulegum tíma á
Íslandi (1. og 2. mynd), af þeim sem urðu
án þess að á eldgosi stæði. Rúmmál efnis
sem komst á hreyfingu var væntanlega
nokkuð umfram stærð Steinsholts-
hlaupsins sem féll árið 1967. Það er talið
hafa verið um 15 milljónir m3,4,5 og fram-
hlaupið úr Fagraskógarfjalli í Hítardal í
júlí 2018 10–20 milljónir m3 (Veðurstofa
Íslands, óbirt gögn). Berghlaup úr Hall-
bjarnarstaðatindi í Skriðdal, sem líkur
benda til að orðið hafi á landnámsöld,6
kann að vera svipað að stærð. Rúmmál
þess hefur ekki verið metið þar sem
þykkt hlaupurðarinnar er óþekkt, en
hún er um 2,9 km2 að flatarmáli og 3 km
að lengd. Stærri berghlaup hafa hugs-
anlega orðið nokkrum sinnum á sögu-
legum tíma sem beinn þáttur í eldsum-
brotum, svo sem í tengslum við eldgosið
í Öskju 1875. Þá eða skömmu áður hófst
myndun Öskjuvatns sem síðan stækk-
aði á nokkrum áratugum upp í núver-
andi stærð.7 Í lýsingu Williams Lords
Watts8 á ferð í Öskju í júlí 1875 segir frá
því að þeir félagar urðu vitni að hruni
bergspildu niður í eldgjána, sem þeir
komu að og könnuðu:8
Djúpt undir fótum okkar og um eina
mílu til norðurs grilltum við brátt barm
gígsins, og meðan við störðum niður
í hann opnaðist víð sprunga og stór
spilda steyptist hávaðalítið niður í botn-
laust hyldýpið. Nú rofaði dálítið gegnum
gosbræluna, og gapti þá við jarðfall,
eins og op á stórri kolanámu, norðan-
norðaustan við gígbarminn, og úr því
lagði kolsvartan mökk beint upp í loftið.
Lýsing þessi, í kjarnyrtri þýðingu
Jóns Eyþórssonar, gefur til kynna
miklar hamfarir og er auðvelt að geta
sér þess til að stórkostleg skriðuföll hafi
orðið samfara myndun hinna miklu
öskjubarma sem að hluta urðu til í gos-
inu 1875. Ekki er unnt að leggja tölulegt
mat á stærð hrunsins sem Watts lýsir.
Þegar litið er til jarðskjálftagagna og
gasmælinga bendir ekkert til þess að
berghlaupið 2014 hafi átt sér stað vegna
jarðhræringa eða eldvirkni á þeim tíma.
Mikill snjór var á svæðinu og hlýtt hafði
verið í veðri, og er líklegt að leysing hafi
hleypt skriðunni af stað um sprungu þar
sem hreyfing var hafin nokkrum árum
fyrr. Berghlaup sem þessi eru hluti af
langtímaþróun öskjunnar af völdum
eldvirkni og jarðskorpuhreyfinga.
BERGHLAUPIÐ OG JARÐ-
FRÆÐILEGAR AÐSTÆÐUR
Berghlaupið huldi að mestu
Suðurbotnahraun og lagðist upp að
Kvíslahrauni (sjá örnefni á 3. mynd).
Hlaupurðin nær þó ekki yfir sjálfar
eldstöðvar Suðurbotnahrauns. Upp-
tök berghlaupsins eru efst í brún öskj-
unnar á um 900 m breiðu svæði í 350 m
hæð yfir yfirborði vatnsins og myndað-
ist þar stór brotskál. Hluti efnisins nam
staðar í miðri hlíðinni og myndaði 250
m breiðan hjalla í um 150 m hæð yfir
vatninu. Hjallanum hallar að mestu til
suðurs inn að brún öskjunnar. Ummerki
á yfirborði benda til þess að meirihluti
efnisins sem hljóp út í vatnið eigi upptök í
brúninni sunnanverðri þar sem hreyfing
var mest í aðdraganda hlaupsins. Efnið
sem hljóp úr brúninni norðanverðri
stöðvaðist að mestu neðar í hlíðinni
þar sem það hlóðst upp og mynd-
aði fyrrnefndan hjalla, sem er stærri
og þykkari í norðanverðri brotskál-
inni. Lárétt fjarlægð frá brún öskjunn-
ar að strönd vatnsins er rúmir 1.100 m.
Meginorsök hlaupsins má rekja til
hreyfingar um misgengissprungu í brún
öskjunnar. Sprunga þessi var þekkt og er
hún merkt á sprungu- og misgengiskorti
2. mynd. Horft yfir berghlaupið ofanvert. Sjá má óbrotið berg-
flikki sem stendur hátt upp úr urðinni og hliðarstraum sem hljóp
til norðausturs út úr meginstraumnum miðhlíðis og stöðvaðist
þar. – An aerial view over the upper part of the rockslide. A large
unbroken piece of bedrock can be seen standing above the de-
bris. A part of the slide travelled to the northeast out of the main
flow and stopped before reaching the lake. Ljósm./Photo: Jón
Kristinn Helgason, 3.8. 2014.