Náttúrufræðingurinn - 2019, Qupperneq 18

Náttúrufræðingurinn
18
Auk svæðisins þar sem flóðbylgjan
skapar hættu er rétt að huga að hættu á
upptakasvæðum og í farvegum hugsan-
legra berghlaupa og loks í hlaupurðinni
sjálfri frá 2014. Þar kann að skapast
hætta af völdum óstöðugra jarðlaga eða
grjóthruns og eru þessi svæði einnig
afmörkuð á hættumatskortinu.
ÖNNUR NÁTTÚRUVÁ
Að lokum er rétt að fara hér nokkrum
orðum um aðra náttúruvá á svæðinu við
Öskjuvatn. Eldgos í Öskju er augljós
ógn við þá sem þar eru staddir þegar
gos hefst. Ummerki um gjóskuhlaup frá
1875 og heimildir um það gos47 benda
til þess að allir sem staddir eru innan
meginöskjunnar séu í bráðri lífshættu
í upphafi slíks goss. Fólki gefst mjög
lítill tími til þess að forða sér sökum
þess hversu skyndilega gos af þessum
toga geta hafist, nema menn geti brugð-
ist við áður en gosið byrjar. Því skiptir
miklu máli að unnt sé að vara við slíku
gosi fyrirfram. Einungis eitt sprengi-
gos er þekkt í Öskju á nútíma annað en
gosið 187547 og því má gera ráð fyrir að
áhætta fyrir ferðamenn af völdum stórs
sprengigoss sé vel viðunandi, eins og í
tilviki flóðbylgju. Einstaklingsáhætta
fyrir starfsmenn Vatnajökulsþjóðgarðs
og aðra starfsmenn við rannsóknir eða
ferðaþjónustu, sem stundum dveljast
á svæðinu marga daga á hverju sumri,
er líklega einnig viðunandi en þó ekki
fjarri mörkunum sem miðað er við í
ofanflóðahættumatinu.
Útbreiðsla gjóskuflóðsins 1875
takmarkaðist við meginöskjuna með
lítilsháttar flæði yfir öskjubrúnina
til suðvesturs.47 Í slíku gosi nær
hættan sem fólki er búin því ekki til
bílastæðisins við Vikraborgir þar sem
lagt er upp í gönguferðir inn í Öskju, né
heldur til skálasvæðisins við Drekagil,
en við enn meira gos gæti þurft að hafa
áhyggjur af fólki þar líka. Líkur á slíku
gosi eru væntanlega talsvert minni en
á gosi af sömu stærð og 1875 og áhætta
sem reiknast af völdum stórgoss af þeim
toga fyrir menn er því hverfandi.
Hætta á hópslysi af völdum sprengi-
goss er líklega svipuð eða jafnvel
meiri en við berghlaup og flóðbylgju
af völdum þess, vegna þess að hættan
nær til miklu stærra svæðis þar sem
allir þeir dveljast sem um Öskju fara í
allmargar klukkustundir í hverri heim-
sókn. Því er jafnbrýnt að huga að hættu í
tengslum við eldgos og berghlaup þegar
gerð er áætlun um viðbúnað til þess
að tryggja öryggi fólks sem fer um eða
starfar í grennd við Öskju. Mikilvæg-
asta öryggisráðstöfunin er eftirlitskerfi
sem gerir kleift að greina forboða um
að eldgos sé að hefjast ásamt áætlun
um rýmingu svæðisins sem þá kann að
vera í hættu. Líklegt er að eldgos í Öskju
hafi nokkurn aðdraganda og að hans
verði vart á jarðskjálftamælum og með
ýmsum öðrum forboðum, þannig að
forða megi fólki af svæðinu með góðum
fyrirvara. Slíkur fyrirvari gefst að öllum
líkindum ekki fyrir berghlaup og flóð-
bylgju og því er dreifing upplýsinga og
viðvarana til ferðafólks og annarra sem
um Öskju fara mikilvægari í viðbúnaði
vegna flóðbylgjunnar.
UMRÆÐA
Berghlaupið í Öskju í júlí 2014 er
eitt mesta berghlaup á sögulegum tíma
á Íslandi, að þeim undanteknum sem
kunna að hafa fallið meðan á eldgosi
stóð. Upptök hlaupsins voru í brún öskj-
unnar suðaustanverðrar en mælingar á
jarðskorpuhreyfingum sýna að askjan
er enn að síga eftir gosið 1875 og veldur
það spennubreytingum í bergi og óstöð-
ugleika á misgengjum. Hægfara hreyf-
ing virðist hafa verið á berginu í brún
öskjunnar að minnsta kosti frá árinu
2007. Berghlaupið gekk út í Öskjuvatn
og kom af stað flóðbylgju sem skolað-
ist tugi metra upp á bakkana í kringum
vatnið. Líkanreikningar sýna flókið
samspil í bylgjuhreyfingu á vatninu þar
sem bylgjur sem endurkastast frá bökk-
unum samliðast bylgjum sem berast frá
ströndinni þar sem berghlaupið féll.
Reikningarnir gera kleift að meta hættu-
svæði við vatnið af völdum berghlaupa
af mismunandi stærð frá nokkrum
hugsanlegum upptakasvæðum í öskju-
börmunum. Niðurstaða hættumats er
að áhætta fyrir einstaklinga af völdum
berghlaupa í Öskju sé ekki mikil en þó
sé tilefni til ákveðinna aðgerða til þess
að draga úr slysahættu fyrir þá sem oft
eiga leið um svæðið við Öskjuvatn.
Eðlilegt er að fólk sem fer um Öskju
sé varað við hættu á skriðuföllum og
flóðbylgjum með áberandi hætti þegar
það kemur inn á svæðið og að mælt sé
með því að það dveljist ekki langdvölum
við vatnið. Einnig er rétt að beina þeim
tilmælum til ferðaþjónustuaðila að þeir
skipuleggi ferðir um svæðið þannig að
ekki sé staldrað við niðri við vatnið til
þess að matast eða koma á framfæri
fræðslu um svæðið. Aðrir sem erindi
eiga á svæðið, svo sem vísindamenn,
geta einnig hagað störfum sínum þannig
að viðdvöl við vatnið sjálft sé tiltölu-
lega skömm. Jafnframt er mælt með
því að stofnanir og fyrirtæki með starf-
semi á svæðinu geri viðbragðsáætlun
vegna starfsmanna sinna og að þeir séu
upplýstir um þá hættu sem kann að vera
fyrir hendi og hvernig eigi að bregðast
við. Svæði við bakka Öskjuvatns þar
sem flóðbylgjur geta skapað hættu hafa
verið afmörkuð á hættumatskorti og
jafnframt svæði sem talin eru varhuga-
verð vegna óstöðugra jarðlaga.
Berghlaupið í Öskju og nýfallið fram-
hlaup úr Fagraskógarfjalli í Hítardal í
júlí 2018, sem var svipað að stærð, eru
nýlegar áminningar um hættuna sem
felst í stórum berghlaupum og fram-
hlaupum hér á landi. Þessi hlaup ollu
sem betur fer ekki slysum og tiltölu-
lega litlu tjóni. Þau féllu hins vegar
bæði á svæðum sem ferðafólk fer oft
um og ljóst er að illa hefði farið ef fólk
hefði verið þar sem hlaupin féllu eða
afleiðinga þeirra gætti. Hætta á stórum
framhlaupum kann að fara vaxandi hér
á landi með hlýnandi loftslagi, sérstak-
lega þar sem sífreri í hlíðum þiðnar48 og
þar sem skriðjöklar hopa hratt.49 Þar sem
jöklar hopa og þynnast skilja þeir eftir
brattar hlíðar sem eru ekki í jafnvægi
við roföflin. Hlíðarnar geta hrunið niður
á jöklana, eins og við Steinsholtsjökul
í janúar 19674,5 og á Morsárjökul í mars
2007,50 í miklum berghlaupum sem ferð-
ast jafnvel langt niður fyrir jökulsporð-
ana. Hættulegar skriður geta einnig fallið
úr bröttum jökulurðum við jökulsporða
og jökullón þar sem jöklar hafa hopað.
Nú fer miklu fleira fólk en áður um svæði
í grennd við hlíðar sem geta af þessum
ástæðum verið mun óstöðugri en áður.
Huga þarf að vísbendingum um óstöð-
ugleika í hlíðum við hörfandi jökla og
þar sem sífreri kann að leynast í bröttu
fjalllendi, og vara við skriðuföllum þar
sem vísbendingar um yfirvofandi hættu
er að finna. Einnig þarf að fylgjast með
sprungumyndun og hreyfingu á þekktum
sprungum við eldstöðvar og í brattlendi
þar sem skriður geta fallið, sérstaklega í
grennd við fjölsótta ferðamannastaði.