Náttúrufræðingurinn - 2019, Side 37

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
37
landsins. Sandauðnirnar eru um 22.000
km2 (1. tafla). Sandfok og uppfok frá
þeim er er afar mismunandi. Virk-
ustu svæðin (rofeinkunnir 4 og 5) eru
um 15.000 km2.
Hér á eftir verða mismunandi flokkar
sandauðna skýrðir nánar, Sandsvæðin
eru sýnd á 1. mynd.
sANdAr eru sandsvæði þar sem lítið
er af melagrjóti eða hrauni í yfirborði.
Meðal helstu sanda á Íslandi eru Mýr-
dalssandur, Landeyjasandur, Dyngju-
sandur, hlutar Skeiðarársands, sandur-
inn sunnan Hagavatns (sunnan Lang-
jökuls) og Mælifellssandur (norðan
Mýrdalsjökuls) (2. mynd). Heildarflat-
armál sanda er um 4.000 km2. Tilvist
þeirra er að einhverju leyti háð því að
sandur berist aftur og aftur inn á svæðið
og þar eru jökulár mikilvirkastar. Annars
þróast svæðin yfir í mela þegar gengur á
sandbirgðirnar vegna sandfoks og frost-
lyftingar grófara efnis. Land getur jafn-
vel gróið upp að nýju ef aðstæður leyfa.
sANdmelAr (seNdNir melAr). Þar
sem sandur berst yfir melasvæði binst
hann að hluta vegna hrjúfs yfirborðs
melanna (2. mynd B). Það sama á við
um öskufall. Frost veldur því að grjót
og möl lyftast á vetrum og hluti áfoks-
ins grefst niður. Sandurinn safnast því
undir malarkenndu yfirborðinu sem
rís smám saman, sennilega um 0,1–1
mm á ári eftir aðstæðum. Nóg er þó af
sandi í yfirborðinu til að valda sandfoki
í miklu roki. Sandsorfnir steinar eru
algengir þar sem sandfok hefur varað
lengi (2. mynd C). Sandmelar eru víð-
áttumesta sandyfirborðið (nærri 13.000
km2) og það flokkast einkum með rof-
einkunn 3 (um 5.400 km2) og 4 (um
6.200 km2). Þó flokkast talsvert af sand-
melum (um 1.300 km2) af sandmelum
með rofeinkunn 5, sem sýnir mjög
óstöðugt yfirborð.
sANdhrAuN (seNdiN hrAuN) finn-
ast þar sem sandur berst yfir úfin hraun-
svæði, sem og þar sem mikil aska hefur
fallið á lítt gróin hraun (2. mynd D).
Sandurinn sest til í lægðum. Ef sandur
berst stöðugt að fyllast hraunin smám
saman af sandi og geta að lokum grafist
í sand. Sandhraun eru ráðandi landgerð
víða í Suður-Þingeyjarsýslu, svo sem í
Ódáðahrauni, og einnig á Heklusvæð-
1. tafla. Virk sandsvæði, stærðir og yfirborðsgerð. Rofeinkunn endurspeglar stöðugleika yfir-
borðsins og þar með virkni rofs. 3: talsvert rof, 4: mikið rof; 5: mjög mikið rof. Mikið sandfok
á sér stað á svæðum með einkunn 4 og 5, samtals 14.795 km2.21 – Erosion scores represent
erosion activity with 3: considerable; 4: severe; 5: very severe. Based on Soil Erosion in Iceland.21
The combined areas of erosion score 4 and 5 represent the active aeolian areas (14 795 km2).
Yfirborðsgerð / Surface type Rofeinkunn / Erosion score Samtals / Total
3 4 5
km2 km2 km2 km2
Sandur / sand-fields 318 1.087 2.828 4.233
Sandmelur / sandy lag-gravel 5.407 6.217 1.286 12.910
Sandhraun / sandy lava 1.366 1.757 1.620 4.743
Samtals / total 7.091 9.061 5.734 21.886
Samtals / total 4+5 14.795
2. mynd A–D. A: Dæmigert sandyfirborð á Dyngjusandi norðan Vatnajökuls. Hér er skokkhreyfing
korna áberandi og ekki þarf mikinn vind til að sandfok hefjist. Herðubreið í baksýn. B: Sandmelur
á Kjalvegi. Hofsjökull í baksýn (t.v.) ásamt gróðurtorfum sem þrauka í auðninni (t.h.). C: Sandsorf-
inn steinn (e. ventifact) á sandmel. Svörfunin sýnir vel mátt sandfoksins. D: Sandhraun (sendið
hraun). Skjaldbreiðarhraun, horft til Þórisjökuls. Hraunin geta safnað miklum sandi. – A: Typical
“sandur” surface at Dyngjusandur north of Vatnajökull Glacier. B: Sandy gravel surface at Kjölur
in the Central Highlands. C: A ventifact, showing how erosive sand abrasion is. D: Sandy lava
surface. Lava north of Skjaldbreiður shield volcano, Þórisjökull Glacier on the horizon to the left.
Ljósm./Photo: Ólafur Arnalds (A, B, D), Fanney Ósk Gísladóttir (C).