Náttúrufræðingurinn - 2019, Qupperneq 50

Náttúrufræðingurinn
50
Ýmsir munu hafa tekið eftir
ljósgrænum, sívölum eða slöngulaga
þráðum sem getur að líta í lygnum ám
og lækjum, og við strendur tjarna og
stöðuvatna, einkum með lindavatni.
Þeir eru botnfastir á steinum eða
klettum, og flaksast með hreyfingum
vatnsins. Þræðirnir eru mislangir, oft
á bilinu 25–50 cm, en geta náð 2 m við
hentugar aðstæður. Sama er að segja um
sverleikann, sem getur verið 0,5–5 mm.
Oftast eru þræðirnir með þrengslum hér
og þar en víkka á milli þeirra, og líkjast
því kindagörnum, sem margir kannast
við frá fyrri tíðar matargerð. Af því er
íslenska nafnið lækjagörn dregið, fyrst
notað í bók höfundar, Veröldin í vatn-
inu, 1979, en þar er einnig notað orðið
grængörn.1 Það fyrrnefnda hafa aðrir
tekið upp, og má því telja það viður-
kennt heiti, þó að lindagörn væri meira
réttnefni. Fræðinafnið er Tetraspora
cylindrica.
Við nánari athugun kemur í ljós að
þessir hnúðóttu þræðir eru hlaup- eða
slímkenndir og stundum holir að innan.
Þeir falla oft sundur þegar þeir eru teknir
úr vatninu. Við smásjárskoðun reyn-
ast þeir vera alsettir grænum, kúlulaga
frumum, sem oftast eru tvær eða fjórar
saman, og ber hver þeirra tvo þræði sem
ná út úr hlaupinu en þó er oft torvelt að
greina. Það varð tilefni kvíslarnafnsins
Tetraspora, af grísku orðunum tetra =
fjórir, og spora = fræ, gró. Johann H.F.
Link (1767–1851) prófessor í Berlín gaf
kvíslinni þetta heiti, hefur ef til vill
haldið frumurnar vera gró.
GARNAÞÖRUNGUR
Ættkvíslin Tetraspora (Tetraspora
Link. ex Desvaux 1818), sem kalla
má garnaþörunga, tilheyrir grænþör-
ungum (Chlorophyta), nánar tiltekið
bálkinum Tetrasporales og ættinni
Tetrasporaceae. Þá ætt skipa einfrum-
ungar sem oftast búa margir saman í
hlaupkenndum massa með ýmislega
löguðu formi. Frumur þeirra innihalda
safabólur sem geta dregist saman. Vaxt-
arstig þeirra hafa ekki eiginlegar svipur
(e. flagella), eins og frændur þeirra í
bálkinum Volvocales. Hins vegar hafa
sumir þeirra svipulíki (e. pseudocilia),
fíngerð hár sem líkjast svipum en eru
ekki hreyfanleg, og þannig er því háttað
hjá Tetraspora-kvíslinni. Hlutverk hár-
anna er óljóst, en skoða má þau sem
leifar af svipum sem orðið hafi gagns-
lausar þegar einfrumungar tengdust
saman í hlaupmassa. Kynfrumur ætt-
kvíslarinnar eru hins vegar búnar tveim
svipum sem þær nota til sunds. Þær
verða til síðsumars, geta sameinast tvær
og tvær í frjóvgun og myndað okfrumu
sem geymir líf þörungsins yfir veturinn.
Garnaþörungar eru flestir blöðru-
eða slöngulaga í fyrstu, og fastir við
undirlagið, en rifna oft og breiða úr
sér með aldri, og losna stundum upp
og rekur. Ein tegund, T. lemmermanni
Fott., er kúlulaga, smásæ og sviflæg,
óþekkt hér á landi.
Tegundaskipting garnaþörunga hefur
lengi verið á reiki, og er varla orðin end-
anleg. Um 25 tegundum hefur verið lýst
en aðeins átta teljast gildar. Nokkrar
sviflægar tegundir voru klofnar úr
kvíslinni á síðustu öld, svo sem Pau-
loschulzia pseudovolvox (Schulz) Skuja
(1948), sem er algeng í Mývatni og fleiri
vötnum hérlendis.
Í vatnaþörungaflóru Bretlands (2002)
er þrem tegundum lýst.2 Algengust
þar er Tetraspora gelatinosa (Vaucher)
Desvaux, sem einnig vex á megin-
landi Evrópu, og var valin sem nafn-
Lækjagörn í lindatjörn á Látraströnd við Eyjafjörð í ágúst 1961. – Tetraspora cylindrica in springwater in Látraströnd, Eyjafjörður, N-Iceland,
August 1961. Ljósm./Photo: Hörður Kristinsson.