Morgunblaðið - 15.06.2019, Blaðsíða 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. JÚNÍ 2019
Okkur er tamt að hugsa um tungumál og þjóðir sem sjálf-stæðar einingar sem vaxi fram og þróist á sínum innri for-sendum. Við hugsum um sögu tungunnar frá fornmáli meðrætur í gotnesku og svo aftur til indóevrópskunnar í end-
urgerðri forneskju. Saga þjóðarinnar rennur eftir sömu slóð. Á þess-
ari löngu sögu verða áhrif frá öðrum málum og þjóðum en við höld-
um þeim áhrifum aðgreindum með orðum sem lýsa framandleika
þeirra; líkt og tærum lækjum og þverám sem renna í jökullitað vatn
og halda sér langt niður með meginánni sem glær straumröst við
bakkann áður en þau samlagast meginstraumnum. Við tölum um
tökuorð þótt þau hafi verið á vörum landsmanna í þúsund ár, og inn-
flytjendur geta verið af mörgum kynslóðum í stað þess að flokkast
með innfæddum. Innan
lands þekkist hugmyndin
um erfiða aðlögun frá
stöðum á borð við Akur-
eyri þar sem utanbæjar-
menn og börn þeirra geta
aldrei orðið innfæddir Ak-
ureyringar. Hugtakið inn-
fæddur Reykvíkingur hef-
ur á hinn bóginn átt erfitt
uppdráttar þar til á síð-
ustu áratugum. Við erum
öll einhvers staðar að.
En tungumál okkar
væri haldlítið í nútíma-
samfélagi ef við hefðum
ekki úr fleiri orðum að
moða en þeim sem rekja
má til indóevrópsku. Þau
sem töluðu þá *frumtungu í
grennd við Svartahafið
þekktu ekki einu sinni til
sjávarfalla. Um leið og
tungumálið ber hina löngu
sögu með sér aftan úr forneskjunni er það ekki síður til vitnis um
stöðugar viðbætur, breytingar og endurnýjun vegna sífelldra sam-
skipta við önnur mál og menningu. Þannig lifir tungan aldrei ein og
óspjölluð af samtímanum frekar en annað í menningu okkar; hún
tekur stöðugt við nýjum orðum og skapar eða endurnýtir önnur. Allt
streymir.
Rómantíska hugmyndin um hið þjóðlega og varðstöðuna um þjóð-
menninguna hefur lagt grunn að ýmsum ranghugmyndum um eðli
menningar og menningarsamskipta: Að til sé hrein og varðveitanleg
menning sem megi helst ekki verða fyrir áhrifum af annarra þjóða
menningu. Þessi hugsunaraðferð hefur skapað tungutak aðgrein-
ingar þótt menningin og samskipti manna í gegnum tungumálið lúti
ekki lögmálum landamæra og þeirrar hópamyndunar á grunni ríkis
eða trúarbragða sem leiðir menn oftar en ekki í ógöngur ófriðar,
tortryggni, fáfræði og fordóma. Það er alltaf til bóta að efla sam-
skipti og samtal þvert á þá hópa sem stjórnmál, uppruni, trúar-
brögð, landafræði og tungumál búa til úr okkur. Til að losna úr þeim
hópum þurfum við að læra mikið af tungumálum um leið og við
ræktum okkar eigið. Við væntum þess að á okkur sé hlustað á þeim
erlendu málum sem við reynum að læra. Á sama hátt verðum við að
þróa umburðarlyndi fyrir því að íslenskan hljómi ekki alltaf eins og
hjá menntamönnum sem fæddust í norðlenskum dal um þarsíðustu
aldamót. Líkt og á öllum fyrri öldum ber tungutakið á Íslandi vott
um þá menningarstrauma sem leika um samfélagið – og við njótum
góðs af.
Mál og menning
Tungutak
Gísli Sigurðsson
Tungumál Við þurfum að læra mikið af tungu-
málum um leið og við ræktum okkar eigið.
Hvað er að í skólakerfi okkar? Síðustu árinhafa niðurstöður svonefndra PISA-kannana bent til þess að meiri veikleikarværu í því, en við höfum kannski viljað
horfast í augu við en forystumenn á þessu sviði hafa
ekki viljað draga of miklar ályktanir af þeim.
Fyrir skömmu var hins vegar í heimsókn hér á
landi yfirmaður menntamála hjá Efnahags- og fram-
farastofnun Evrópu (OECD), Andreas Schleicher að
nafni, sem talaði svo skýrt um þessa veikleika, að það
getur varla verið að þeir verði látnir gleymast án
frekari umræðna.
Samkvæmt fréttum mbl.is, netútgáfu Morgunblaðs-
ins, safnar OECD gögnum um stöðu menntakerfa í
einstökum löndum, annars vegar með samræmdum
prófum, PISA-könnuninni, svo og með könnun meðal
kennara. Ísland kom afar illa út úr könnun ársins
2015, segir mbl.is.
Andreas Schleicher segir:
„Ef ég á að vera hreinskilinn, þá tel ég að bilið á
milli þess sem að samfélagið þarfnast frá mennta-
kerfinu og þess sem menntakerfið
skilar samfélaginu sé ekki að
minnka heldur breikka...“.
Og jafnframt:
„Schleicher segist meðvitaður
um, að á Íslandi sé brottfall úr
námi mikið miðað við margar aðr-
ar þjóðir og segir að hér falli of margir nemendur í
gegnum glufur í skólakerfinu án þess að námserf-
iðleikum þeirra sé gefinn nægilega mikill gaumur.
Hið sama eigi við um góða nemendur, sem fái ekki
næg tækifæri til þess að hámarka hæfileika sína....í
síðustu PISA-könnunum hefur hlutfall íslenzkra nem-
enda, sem standa sig afbragðsvel farið lækkandi og
var einungis 3,8% árið 2015.“
Hvað er hér að gerast? Hvernig stendur á því að
samfélagið er ekki í uppnámi yfir svona fréttum og
slíku mati frá alþjóðlegri stofnun?
Auðvitað er það svo, að hver og einn upplifir skóla-
kerfið með sínum hætti. Sumir eiga þaðan fyrst og
fremst góðar minningar, aðrir slæmar. Hver skóli er
eins og lítið samfélag. Og þeir endurspegla samfélag
okkar hverju sinni. Þegar skólabróðir minn frá 11 ára
aldri, Ragnar Stefánsson, jarðskjálftafræðingur, lýsti
stéttaskiptingunni á leikvellinum við Laugarnesskól-
ann í okkar tíð í ævisögu sinni, Það skelfur, sem út
kom 2013, vissi ég að sú lýsing var rétt. En það var
aldrei um það talað á þeim tíma.
En eitt er hin ytri áhrif samfélagsins, sem end-
urspeglast í skólunum og annað veikleikar í þeirra
innra starfi, sem Andreas Schleicher er að vekja at-
hygli okkar á. Hann segir að fæstir kennarar hér telji
starf sitt metið að verðleikum. Einungis innan við
20% íslenzkra kennara telji að svo sé.
Þarna er að hluta til komið að kjarna málsins.
Sennilega hefur starf kennarans aldrei verið metið að
verðleikum m.a. vegna þess að samfélagið hefur ekki
skilið mikilvægi þess. Nú er hins vegar búið að rann-
saka svo mikið og svo margt, sem að börnum snýr, að
við eigum að hafa allar forsendur til að skilja, að starf
kennarans er eitt það mikilvægasta í öllum þeim ara-
grúa starfa, sem til staðar eru í nútíma þjóðfélagi.
Á grundvelli þeirrar þekkingar, sem nú er fyrir
hendi bíður okkar það verkefni að endurmeta frá
grunni stöðu kennarans. Sú þekking sýnir svo ekki
verður um villzt að nánast allt, sem síðar gerist í lífi
fólks á með einhverjum hætti rætur í bernsku þess
og æsku. Og í því felst, að þeir sem sjá um umönnun
barna og unglinga eru að sinna mikilvægustu störfum
samfélagsins.
Ríkjandi gildismat er hins vegar allt annað. Það
hampar þeim, sem gegna svonefndum „háum“ stöðum
eða þeim, sem skila mestum tekjum til hinna sömu
eða eru „frægastir“, þ.e. mest í fjölmiðlum. En allar
þær glansmyndir eru innihalds-
laust yfirborð.
Leikskólakennarinn, sem er að
sinna litlu börnunum á leikskólum
eða barnaskólakennarinn, sem nú
ber að nefna grunnskólakennara,
eru að sinna langtum mikilvægari
störfum þegar til lengri tíma er litið. Þeir geta átt
svo mikinn þátt í farsælu lífi nemenda sinna þegar út
í lífið er komið að þeir eiga meiri þátt í að móta sam-
félög framtíðarinnar, en þeir sem sinna löggjafar-
starfi á Alþingi.
Þetta er grunnhugsunin í því starfi, sem nú er ver-
ið að vinna í félagsmálaráðuneytinu á vegum Ás-
mundar Einars Daðasonar, barnamálaráðherra. Og
rétt að benda á, að tekizt hefur náið samstarf á milli
hans og bæði menntamálaráðherra og heilbrigð-
isráðherra sem hér koma að sjálfsögðu við sögu.
Það þarf að opna umræður um málefni skólanna í
framhaldi af heimsókn Andreas Schleichers. Og það
er æskilegt að kennararnir sjálfir hafi forystu um
það.
Ein leið til þess gæti verið sú, að samtök kennara á
hinum ýmsu skólastigum efni til viðamikillar ráð-
stefnu eða „þjóðfundar“ um málefni skólanna, þar
sem þessi málefni öll verði rædd og talað upphátt um
veikleikana í skólakerfi okkar, sem skilja má á Andr-
eas Schleicher að virki að sumu leyti eins og tilfinn-
ingalaust vélmenni eða hvernig á að skilja þau um-
mæli hans að vinnuskipulag kennara sé mjög
„verksmiðjulegt“?
Þeir sem hafa verið svo heppnir í lífinu að hafa haft
góða kennara, sem þeir minnast með virðingu og
væntumþykju, geta borið vitni um það, hversu mik-
ilvægt slíkt fólk hefur verið í lífi þeirra og að góður
skóli getur skipt sköpum síðar á lífsleiðinni.
Þau málefni barna, sem fyrr voru nefnd og róttæk
endurskoðun á stöðu og hlutverki kennara og skóla-
starfsins í heild eru mikilvægustu verkefni okkar
tíma í samfélagsmálum.
Hvað er að í skólakerfi okkar?
Hvernig stendur á því að
samfélagið er ekki í upp-
námi yfir svona fréttum?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Smáríki eru notalegar, mann-legar einingar, þar sem gæði
eins og samheldni og gagnsæi
njóta sín miklu betur en í stærri
ríkjum. En smæðin veldur tvenns
konar vanda. Í fyrsta lagi er
markaðurinn lítill í smáríkjum.
Þennan vanda má leysa með al-
þjóðlegu viðskiptafrelsi. Þá njóta
smáríki kosta hinnar alþjóðlegu
verkaskiptingar. Í annan stað eru
smáríki auðveld skotmörk stærri
ríkja, eins og reynsla áranna
milli stríða sýnir best. Þessi
vandi var leystur með Atlants-
hafsbandalaginu undir kjörorð-
inu: Sameinaðir stöndum vér,
sundraðir föllum vér.
Framkvæmdastjóri Atlants-
hafsbandalagsins, Jens Stolten-
berg, heimsótti Ísland á dögunum
og hafði mörg orð um það í ræðu
í Norræna húsinu 11. júní, hversu
vinsamlegur hann væri Íslend-
ingum. Hvernig sýndi hann það,
þegar hann var forsætisráðherra
Noregs árin 2008-2009? Ólíkt
Færeyingum og Pólverjum, sem
veittu okkur í bankahruninu að-
stoð án skilyrða, neituðu Norð-
menn öllum okkar óskum um að-
stoð. Stoltenberg, sem er jafnað-
armaður, lagði flokksbræðrum
sínum í Bretlandi, Alistair Darl-
ing og Gordon Brown, lið á al-
þjóðavettvangi og beitti sér gegn
því, að Alþjóðagjaldeyrissjóð-
urinn hlypi undir bagga, fyrr en
við hefðum gengið að freklegum
kröfum Darlings og Browns, sem
þá þegar höfðu sett á okkur
hryðjuverkalög. (Hryðjuverkalög!
Á annað aðildarríki Atlantshafs-
bandalagsins!)
Norsk stjórnvöld aðstoðuðu
síðan norska fjáraflamenn við að
sölsa undir sig vænar eignir
Glitnis á smánarverði, eins og ég
lýsi nákvæmlega í skýrslu minni
fyrir fjármálaráðuneytið, sem að-
gengileg er á Netinu. Og það var
dapurlegt að sjá Stoltenberg
skálma um ganga Seðlabankans
27. febrúar 2009 eins og hann
væri hér jarl, eftir að undarlegur
norskur maður hafði verið ráðinn
seðlabankastjóri þvert á stjórnar-
skrárákvæði um, að allir íslenskir
embættismenn skyldu vera ís-
lenskir ríkisborgarar. Það var
eins og Hallvarður gullskór og
Loðinn leppur væru aftur komnir
til Íslands.
Athugasemdir og leiðréttingar vel
þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Stoltenberg, Hallvarður
gullskór og Loðinn leppur