Tímarit Máls og menningar - 01.03.2002, Page 14

Steinþór Heiðarsson
Þegar alþjóðavæðingin náði til fslands
- Um vesturferðaáhuga í nútíð, fortíð og framtíð
Nýtega komu út tvær bækur sem hafa að
geyma mikinn fróðleik um ístensku vesturfar-
ana. Þetta eru Bréf Vestur-ís/endinga, I. bindi,
sem Böðvar Guðmundsson hefur búið til prent-
unar, og Burt - og meir en bæjarieið: Dagbæk-
ur og persónuieg skrif Vesturheimsfara á síðari
hiuta 19. aidarsem Davíð Ólafsson og Sigurð-
ur Gylfi Magnússon hafa tekið saman og er
hún fimmta bókin í ritröð sem nefnist Sýnisbók
ísienskrar aiþýðumenningar.' Óhætt er að
segja að það sé fengur að báðum bókunum
fyrir áhugamenn um þessa sögu. Sérstakiega
er mikil þörf fyrir útgáfu heimilda enda vill það
gera fræðimönnum erfitt fyrir að þær eru
dreifðar um fjölmörg söfn beggja vegna
Atlantshafsins.
Nú kynnu margir að spyrja hvort þessari
sögu hafi ekki verið gerð þokkaleg skil og hvers
vegna svo mikilvægt sé að auðvelda aðgang að
heimildum með útgáfum af þessu tagi. Vissu-
lega hefur talsvert verið skrifað um vesturferð-
irnar, líf og starf vesturfaranna og afkomenda
þeirra í nýjum heimkynnum vestanhafs. Engu
að síður er það nú svo að grundvallarrit á ís-
lensku um sögu íslendinga ÍVesturálfu eru gef-
in út á tímabilinu 1926-1953.
Þær bækur eru dæmigerðar fyrir sagnaritun-
arhefð innflytjenda í Norður-Ameríku á árunum
1930-1970 en hún einkenndist m.a. af tilhneig-
ingu til að undirstrika hetjulega baráttu frum-
herjanna og varpa jafnvel rómantísku Ijósi á erf-
iðleika frumbýlingsáranna.2 Höfundarnir setja
„landnámið" vestra í brennidepil og sækja
gjarnan efnivið í fjölskyldusögu þeirra sem tóku
sér land í Nýja-íslandi, Argyle-byggð í Manitoba
og Pembina-sýslu í Norður-Dakóta. Sömuleiðis
er fjallað skilmerkilega um ýmsa þá íslendinga
sem komu ár sinni vel fyrir borð í þéttbýlinu. Af
þeim sökum urðu Saga íslendinga í Vestur-
heimieftir Þorstein Þ. Þorsteinsson og Tryggva
J. Oleson og Saga íslendinga I Norður-Dakóta
eftir Thorstínu Jackson fyrst og fremst saga ís-
lenskra bænda, auk félagasamtaka á borð við
kristna söfnuði og þeirra sem á einhvern hátt
sköruðu fram úr, s.s. stjórnmálamanna, presta,
kaupmanna menntamanna og skálda.3 Sem
dæmi um hvílíkt öndvegi „landnámið" skipaði í
orðræðu íslendinga vestra má nefna viðleitni til
að yfirfæra ímynd landnámsmannsins á íslend-
inga í Winnipeg. Sú viðleitni birtist afar skýrt í
þeirri mynd sem Jón Jónsson frá Sleðbrjót dró
upp af þeim vorið 1915: „Þeir námu land á viss-
an hátt; enda voru sumir þeirra gamlir land-
námsmenn, sem sneru sér síðar að því, að
byggja upp borgina."4 En ef frá er talið hið
fræga kvæði Jóhanns M. Bjarnasonar er ekki
ýkja margt sem við vitum um líf íslenskra sög-
unarkarla og fjölmargra landa þeirra sem fóru á
mis við auðæfin í Ameríku:5
Jeg átt hefi mikið - og opt verið sæll -
en allt er það horfið og misst.
Hér hími' eg, sem stormbarin, afgömul eik,
sem engan á laufgaðan kvist.
Hvar voru íslendingar f
Norður-Ameríku 1880-1881?
Það þarf ekki annað en að líta á opinber skjöl
vestanhafs til að sjá hversu margt er órannsak-
að af sögu Vestur-íslendinga og hér verður tek-
ið dæmi af manntalinu sem gert var í Kanada
1881. Þar sést að Islendingar voru þá hér um
bil jafnmargir í Nýja-íslandi og Winnipeg eða ná-
lega 385 á hvorum stað. Svo virðist því sem
Winnipeg hafi þá þegar verið orðin miðstöð ís-
lendinga í Kanada enda hafði fólkflúið unnvörp-
um frá Nýja-íslandi 1879-1880. En það er eftir-
tektarvert að í þessu manntali koma aðeins
fram 1009 (slendingar.6 Það er rúmur þriðjung-
ur skráðra vesturfara árin 1870-1880 en þeir
eru 2951 í allt; þar af fóru örugglega 29 til Bras-
ilíu og aðeins 39 voru fyrir víst á leið til Utah,
hins fyrirheitna lands mormónahreyfingarinn-
ar.7 Hvar voru þá allir hinir?
Auðvitað var framkvæmd manntala ekki full-
komin í þá daga og ekki má gleyma því að mik-
il hreyfing var á fólki vestra en það hrekkur
skammt til að skýra svo lága tölu. Svo mikið er
víst að (slendingum í Kanada hefur ekki verið
ruglað saman við Norðmenn, Dani eða Svía. I
fyrsta lagi spurðu manntalsfulltrúarnir bæði um
fæðingarland eða -fylki og þjóðerni fólks (upp-
runa) svo þar ætti ekkert að geta farið milli
mála. Af manntalsskýrslunum verður heldur
ekki ráðið að tungumálaörðugleikar hafi bjagað
svör Islendinga í þessum efnum þar sem þeir
telja skilmerkilega fram hver af börnum þeirra
eru fædd á íslandi, í Manítoba, Ontario,