Morgunblaðið - 18.11.2019, Qupperneq 6

Morgunblaðið - 18.11.2019, Qupperneq 6
6 FRÉTTIRInnlent MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 18. NÓVEMBER 2019 Sigurður Bogi Sævarsson sbs@mbl.is „Ég tel að íslensku stafi ekki ógn af erlendum tungum, eins og enskunni. Íslendingar hafa ávallt átt mikil samskipti við erlendar þjóðir og notið þess að mörgu leyti, meðal annars menningar- lega, og þess sér stað mjög víða. Ógnirnar eru aðrar, svo sem að við lok grunnskóla geta 28% ís- lenskra drengja ekki lesið sér til gagns og það segir okkur að eitt- hvað hafi brugðist, skólafólk get- ur trúlega gert grein fyrir hvað það er,“ segir Jón G. Friðjónsson málvísindamaður. Hleypt af stokkum og lopinn er teygður Á Degi íslenskrar tungu sl. laugardag, 16. nóvember, voru Jóni veitt Verðlaun Jónasar Hall- grímssonar fyrir störf sín í þágu íslensks máls. Í áratugi hefur Jón sinnt rannsóknum á íslenskri tungu, kennt málvísindi og ís- lenska málfræði í Háskóla Íslands og samið kennsluefni. Þá hefur Jón verið brautryðjandi í kennslu íslensku sem annars máls við HÍ. Meðal almennings er Jón vel þekktur fyrir rit sín um íslenska orðfræði. Þar má nefna Mergur málsins. Íslensk orðatiltæki, upp- runi, saga og notkun sem fyrst kom út 1993 og svo endurbætt 2006, Rætur málsins sem út kom 1997 og Orð að sönnu. Íslenskir málshættir og orðskviðir sem út kom 2014. Í ritum Jóns er fjallað um orðtök, orðatiltæki, málshætti og orðskviði íslensks máls, sem breytist hratt rétt eins og sam- félagið sjálft. Atvinnu- og starfs- hættir nú eru allt aðrir en var til dæmis þegar orðatiltækið að hleypa einhverju af stokkunum varð til en það vísar til sjósetn- ingar skipa eða báta. Að setja eitt- hvað á laggirnar er orðatiltæki tengt tunnusmíð og þau sem teygja lopann eru langorð úr hófi. Ofnotaður nafnháttur „Vissulega er oft farið rangt með orðatiltæki og föst orða- sambönd, en slíkt er ekki nýtt. Sannarlega hafa mörg orðatiltæki horfið úr málinu með breyttum at- vinnuháttum og aðstæðum,“ segir Jón sem telur íslensku eiga í vök að verjast. Breytt samfélag kalli á aðra nálgun. Bókin og bóklestur hafi orðið að þoka fyrir tölvum, tölvuleikjum og snjallsímanum. „Ég fylgist allvel með bóka- útgáfu og fæ ekki betur séð en hún standi traustum fótum. Þau rit sem ég les bera jafnan vott um mikinn metað. Hvað fjölmiðla varðar, til dæmis Morgunblaðið og Fréttablaðið, er vitaskuld auð- velt að finna misfellur en í flestum tilvikum er um einstök dæmi að ræða. Ég skrifa vikulega pistla um íslenskt mál og fylgist því all- vel með á vettvangi daglegs máls. Ég hef tekið eftir því að ágallar eða misfellur hafa breyst. Nú kemur alloft fyrir, einkum í tal- máli, að málsgreinar beri ekki fulla hugsun. Málkerfið sjálft hef- ur einnig breyst, til dæmis ofnotk- un nafnháttar, alloft er sagt: „Ég er ekki að skilja þetta.“ – í stað þess að segja: „Ég skil þetta ekki.“ Síðara dæmið er í samræmi við málvenju.“ Annað sem Jón tiltekur um þróun íslensks mál er ofnotkun nafnorða og fjölskrúðug nýyrða- smíði í því sambandi. Þar megi nefna orð eins og vinsælda- mælikvarði, viðbótargreinargerð- arfrestur og ákvörðunartökuvett- vangur. Í stað þess að nota löng samanbarin samsett orð fari betur á því að lýsa aðstæðum í ögn lengra máli en þá með skýrari orðum og blæbrigðaríkara máli. Hrá enska á íslensku „Mér finnst miður þegar orðasambönd úr erlendu máli eru tekin upp nánast hrá og klædd ís- lenskum búningi, t.d. hið enska „see the light at the end of the tunnel“. Í beinni þýðingu á ís- lensku ætti myndin að vera að sjá ljósið fyrir enda ganganna en myndmálið er naumast gagnsætt í íslensku. Annað þessu líkt er orða- sambandið „we are talking about“ en nú er mörgum tamt að segja að „við séum að tala um“.“ Jón víkur aftur tali sínu að grunnskólum, þar sem undir- staðan undir líf og starf fólks er jafnan lögð. Slakur lesskilningur drengja 10. bekkjar er mörgum áhyggjuefni og telur Jón það geta tengst því að kennarastarfið hefur löngum verið lágt metið í sam- félaginu. „En hver sem er ástæða slaks lesskilnings verður að teljast brýnt að bregðast við og það er ánægjulegt að sjá að slíkt hafa þar til bær yfirvöld og samtök kenn- ara gert. Fyrst og síðast þurfum við að fá ungt fólk til þess að lesa góðar bækur, skrifaðar á blæ- brigðaríku og góðu máli. Í því liggur galdurinn.“ Fékk Verðlaun Jónasar Hallgrímssonar á Degi íslenskrar tungu Morgunblaðið/Hari Viðurkenning Jón G. Friðjónsson prófessor tekur við Verðlaunum Jónasar Hallgrímssonar við athöfn í Gamla bíói á laugardaginn. Enskan er ekki ógnin  Jón G. Friðjónsson fæddist 1944. Hann lauk cand.mag.- prófi í íslenskri og almennri málfræði frá Háskóla Íslands árið 1972.  Hann stundaði kennslu og rannsóknir við HÍ frá 1975 og varð prófessor í íslensku máli 1994 en hefur nú látið af störf- um. Eftir hann liggur fjöldi rita og ritgerða um íslenskt mál. Hver er hann? Rósa Margrét Tryggvadóttir rosa@mbl.is Mikið var um að vera á degi ís- lenskrar tungu sem haldinn var hátíðlegur á fæðingardegi þjóð- skáldsins Jónasar Hallgrímssonar á laugardag. Voru gervigreindur talgreinir, íslenskt „radd-app“ og glóandi orðlistaverk meðal þess sem kynnt var í tilefni dagsins. 70 nemendur verðlaunaðir Aldrei hafa fleiri hampað ís- lenskuverðlaunum unga fólksins en á laugardaginn. Tóku þá 70 reykvískir grunnskólanemar við verðlaununum, að því er fram kemur á vef Reykjavíkurborgar. Meðal verðlaunahafa í ár voru ung ljóðskáld, lestrarhestar, fram- úrskarandi upplesarar og tví- tyngdir nemendur sem hafa náð góðum tökum á íslensku á skömm- um tíma. Er þetta í þrettánda sinn sem verðlaunin eru afhent en þeim er ætlað að auka áhuga grunnskólanema í Reykjavík á ís- lenskri tungu og hvetja þá til framfara í töluðu og rituðu máli. Talgreinir afhentur Alþingi Gervigreindur talgreinir sem skrá mun sjálfkrafa ræður alþing- ismanna var afhentur alþingi formlega á viðburði Almannaróms um máltækni á laugardag í tilefni dagsins. Að því er fram kemur á vef alþingis getur talgreinirinn skráð um tíu mínúrur af ræðum á aðeins þremur og hálfri mínútu. Mun þetta auðvelda til muna skráningu og birtingu á ræðum al- þingismanna. Jón Guðnason, dós- ent við verkfræðideild, stendur að talgreininum ásamt vísinda- mönnum skólans en hann sá um afhendinguna. Var á hátíðinni einnig kynnt snjallsímaforritið Embla, sem er fyrsta íslenska „radd-appið“ sem talar og skilur íslensku. Jón G. Friðjónsson prófessor hlaut verðlaun Jónasar Hallgríms- sonar sem afhent voru á hátíð í Gamla bíói í tilefni dagsins. Eru verðlaunin veitt árlega ein- staklingi sem með sérstökum hætti hefur unnið íslenskri tungu gagn í ræðu eða riti, með skáld- skap, fræðistörfum eða kennslu og stuðlað að eflingu hennar, fram- gangi eða miðlun til nýrrar kyn- slóðar. Sérstaka viðurkenningu fékk hljómsveitin Reykjavíkur- dætur, m.a. fyrir áherslu hljóm- sveitarinnar á að fjalla um reynsluheim ungra íslenskra kvenna á íslensku nútímamáli að því er fram kemur í greinargerð ráðgjafarnefndar dags íslenskrar tungu. Lilja Dögg Alfreðsdóttir mennta- og menntingarmála- ráðherra afhenti verðlaunin og viðurkenninguna. Ýmsir íslenskir listamenn og áhrifavaldar komu fram á hátíð- inni, m.a. Þuríður Blær Jóhanns- dóttir, Jakob Birgisson, Vilhelm Netó, GDRN, Auður og Hundur í óskilum ásamt fulltrúa Radda, les- ara úr stóru upplestrarkeppninni. Var myndbandsverkið Orðasúpa íslenskunnar jafnframt frumsýnt á hátíðinni en í því koma fram 80 viðmælendur sem bera fram sjald- séð íslensk orð. Voru gagnvirka sýningin Óravíddir orðaforðans og Eldfjallasjá Veðurstofu Íslands, sem varpar ljósi á framlag náttúruskáldsins Jónasar Hall- grímssonar til vísindanna, enn- fremur sýndar í andyri Gamla bíós. Um kvöldið birtist í myrkrinu glóandi orðlistaverk á glerhjúpi tónlistarhússins Hörpu í tilefni dagsins. Aldrei fleiri verðlaunaðir  Dagur íslenskrar tungu á laugardaginn Ljósmynd/Aðsend Talgreinir Jón Guðnason afhenti Rögnu Árnadóttur, skrifstofustjóra Alþingis, talgreininn formlega síð- astliðinn laugardag. Dagskrá: Staða og starfsemi Gildis Árni Guðmundsson, framkvæmdastjóri Gildis Samspil ellilífeyris almannatrygginga og lífeyrissjóða Henný Hinz, hagfræðingur ASÍ Nýtt fyrirkomulag við val á stjórnarmönnum og hlutverk fulltrúaráðs Árni Hrafn Gunnarsson, lögfræðingur Gildis Fundarstjóri: Áslaug Hulda Jónsdóttir, stjórnarmaður í Gildi Vakin er athygli á að efni fundarins verður þýtt jafnóðum á ensku og texta varpað á skjá Stjórn Gildis-lífeyrissjóðs Grand Hótel Reykjavík, miðvikudaginn 20. nóvember kl. 17.00 Gildi–lífeyrissjóður Sjóðfélaga- og fulltrúaráðsfundur ▪ ▪ ▪ Lífeyrissjóður www.gildi.is Aðgangur að íslenskri eldfjallavefsjá (www.islenskeldfjoll.is) var opnaður á fæðingardegi Jónasar Hallgríms- sonar, sem jafnframt er dagur ís- lenskrar tungu. Það var við hæfi því Jónas var einn brautryðjenda ís- lenskra náttúruvísinda. Vefsíðan er gagnvirk og geymir heildaryfirlit um virkar eldstöðvar á Íslandi sem eru 32. Eldfjallavefsjáin er samstarfsverkefni Veðurstofu Ís- lands, Jarðvísindastofnunar Háskóla Íslands og almannavarnadeildar Ríkislögreglustjóra með aðkomu fjölda innlendra og erlendra sér- fræðinga sem hafa lagt verkefninu lið, að því er segir á heimasíðu Veð- urstofu Íslands. Bergrún Óladóttir, Ríkey Júlíusdóttir og Gunnlaugur Bjarnason hafa unnið að þýðingu á efni vefsíðunnar frá því snemma árs 2018, en vinna við enska útgáfu síð- unnar hófst fljótlega eftir Eyjafjalla- jökulsgosið 2010. Enska útgáfan af vefnum var opnuð árið 2016. Verkið hlaut styrk úr sjóði Ás- laugar Hafliðadóttur. „Með þýðingu efnis vefsjárinnar verður íslensku- mælandi almenningi auðveldað að- gengi að þessum mikilvægu upplýs- ingum og grunn- og framhalds- skólum veitt öflugt kennslutól um eldvirkni landsins. Ísland er lítið málsamfélag og mikilvægt er að við- halda og styrkja notkun íslensku í jarðfræðum með íslenskun viður- kennds fræðiefnis og útgáfu þess á aðgengilegu formi.“ gudni@mbl.is Íslensk útgáfa af eld- fjallavefsjánni opnuð  Fróðleikur um 32 virkar eldstöðvar Kort/islenskeldfjoll.is Eldfjallavefsjáin Hún er gagnvirk og geymir gríðarmikinn fróðleik.

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.