Læknablaðið - Aug 2019, Page 48

356 LÆKNAblaðið 2019/105
Hvað á einn vesæll útslitinn bóndi og fjöl-
skyldufaðir að gjöra þegar allskyns kveisur
herja á hann? Ekki er lengur hægt að leita til
munkanna því klaustrin eru lokuð og eydd.
Enn er hálf önnur öld í að Bjarni Pálsson
verði landlæknir svo það er úr vöndu að ráða.
Píetisminn allsráðandi í kirkjunni sem sinnir
engu nema syndum og illgjörðum almenn-
ings. Æ, hvað skal til bragðs taka?
Þannig hefur honum eflaust liðið þessum
sem lá í bæli sínu um 1600 og vafði um sig
kveisustrengnum sem hér má sjá. Á hann er
margt ritað beggja megin á íslensku, latínu
og grísku, Biblíutextar á latínu í bland við
særingar á íslensku. Þeim stöðum þar sem
textinn er mergjaðastur var komið fyrir við
þau líffæri sem ollu mestu verkjunum. Eng-
um sögum fer af því hvort strengir sem þessir
hefðu tilætluð áhrif á heilsufar manna, en
allt var betra en að veslast upp og deyja svo
eflaust hafa ýmsir reynt þetta.
Frá klaustrum til nútíma læknisfræði
Tíminn eftir siðaskipti og fram á átjándu öld
hefur ekki verið auðveldur þeim sem áttu við
vanheilsu að stríða. Rannsóknir Steinunnar
Kristjánsdóttur og fleiri fornleifafræðinga á
íslenskum klaustrum hafa sýnt fram á að þau
voru í raun velferðarkerfi Íslendinga, þangað
leituðu sjúkir lækninga og líkna og fengu ef-
laust margir góða þjónustu eins og það heitir
núna. Með siðaskiptunum um miðja 16. öld
hverfur þetta velferðarkerfi eins og dögg fyrir
sólu. Hin nýju kirkjuyfirvöld sáu enga ástæðu
til þess að framlengja líf þessa pápíska fyrir-
komulags.
En fólk hélt áfram að veikjast og verða
fyrir slysum. Hvað átti það að gera? Engin
voru læknavísindin og kirkjan leit það í raun
óhýru auga að fólk væri að fást við kukl og
galdur sem margir sóttu í þegar hallaði und-
an fæti. Um þetta vitnar svonefnd Kýrauga-
staðasamþykkt sem Oddur biskup Einarsson
gaf út árið 1592 en þar stóð meðal annars:
„þeir sem fara með kukl, töfra og rúnir, svo
sem eru ristingar eður aðrar þess konar sær-
ingar og kveisublöð, og annan þvílíkan djöf-
ulskap, með hverjum þeir látast lækna mein
og kránkdæmi manna, straffist af prestinum
[…] því oss virðist þvílíku fylgja stór guð-
löstun.“
Þessi samþykkt er nokkuð merkileg því
svo er að sjá sem yfirvöldin hafi mörg hver
hneigst til þess að líta á svonefndan hvíta-
galdur sem varnarviðbragð sem ekki væri
ástæða til að amast við. Öðru máli gegndi um
svartagaldur sem var sannanlega af illum rót-
um runninn og því bannfærður.
Þetta breyttist árið 1617 þegar Kristján IV
konungur gefur út konungsbréf um galdra-
menn og vitorðsmenn þeirra. Þar er allur
galdur, hvítur jafnt sem svartur, settur í
sama hólf og skyldi straffað fyrir með útlegð,
húðláti eða brennu. Þetta er upphafsstefið í ís-
lenska galdrabrennutímanum sem hefst með
fyrstu brennunni árið 1625 í Svarfaðardal.
Næstu áratugina voru 23 karlar til viðbótar
brenndir í málum þar sem galdrar komu við
sögu, en aðeins ein kona, sem er alveg öfugt
við það sem gerðist í öðrum löndum álfunn-
ar.
Á mótum tveggja tíma
Þrátt fyrir þessa myrku tíma í lífi Evrópubúa
má merkja að gerjun sé hafin víða um álfuna.
Ofurtök hinnar refsiglöðu kirkju á daglegu
lífi valda því þó að þeir sem hugsa öðruvísi
verða að fara leynt með sitt sýsl. Menn eru
samt byrjaðir að fikra sig inn á þá braut að
skoða náttúruna á hennar eigin forsendum en
ekki í gegnum trúarbrögðin.
Íslendingar áttu sína fulltrúa í þessari
hreyfingu og þar má telja Jón lærða Guð-
mundsson sem fæddist árið 1574 athyglis-
verðasta fulltrúa Íslendinga í henni. Hann
stendur á mótum tveggja tíma, er á kafi í
gömlu hjátrúnni, trúir á drauga og álfa og
skrifar kveisustrengi og fjandafælur. Sam-
hliða því stundar hann vísindarannsóknir
og skrifar lýsingar á dýrum, steintegundum,
jurtum og þess háttar. Þetta var ekki eins-
dæmi hér á landi. Jón var heldur eldri en
Særi ég kveisu allra
handa kyns…
Kveisustrengur frá mótum miðalda og nútíma
segir sögu um „læknisfræði“ fortíðar
Kveisustrengur, sá eini sem varðveist hefur.
Lengdin er 58,4 og breiddin 10,8 sentimetrar.
Lbs fragm. 14. Mynd: Handritadeild Lands-
bókasafns.
■ ■ ■ Þröstur Haraldsson